هیرمند در مسیر گودزره؛ روایت تنش در سیاست آبی طالبان و ایران

به گزارش خبرگزاری گولوپ تصویر ماهواره ای منتشر شده در تاریخ ۱۲ اسفند سال جاری نشان می دهد طالبان به جای رهاسازی حقابه ایران آب بند کمالخان را همچنان به سوی شوره زار گودزره در افغانستان منحرف می کند.

طالبان از زمان قدرت گرفتن دوباره در افغانستان از رهاسازی حقابه رودخانه هیرمند خودداری کرده و این مسئله به یکی از موضوعات مهم در تنش های میان تهران و کابل در سه سال اخیر تبدیل شده است.

یک مناقشه تاریخی

باید گفت که اختلاف های میان ایران و افغانستان بر سر آب «هیرمند» تاریخی دورودراز دارد. دست کم می توان رد آن را تا اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم دنبال کرد؛ زمانی که بزرگ ترین بازیگری که در این زمینه سیاست گذاری می کرد نه دولت ایران بود و نه دولت افغانستان بلکه دولت بریتانیا بود.

رهبران سیاسی افغانستان از آغاز قرن بیستم استفاده از آب هیرمند را «حق انحصاری» افغانستان دانسته اند درحالی که طبق حکمیت «گلداسمیت» (۱۲۸۵/ ۱۸۷۲) مرز های دلتای هیرمند روی شاخه اصلی رود بود.

گذشته از این حکمیت اسمیت ظالمانه توصیف می شود زیرا سرهنگ «مک ماهون» نیز تنها یک سوم حقابه رود هیرمند را به طرف ایرانی اختصاص داد. باوجوداین افغانستان در دوره های «ثبات سیاسی» خود از دادن همان حقابه اندک نیز خودداری کرده است.

یادداشت ۲۵ سپتامبر ۱۹۰۴ سرهنگ مک ماهون حاکی از این بود که دولت افغانستان اصولاً نمی پذیرد که اختلافی بر سر مسئله تقسیم آب وجود دارد؛ زیرا معتقد است که موقعیت جغرافیایی آنان را تنها صاحبان «سراسر هیرمند» می داند. این رویکرد باب هر نوع مذاکره در خصوص تقسیم آب را بسته است.

افغانستان سال هاست از آزادسازی حقابه رودخانه مرزی هیرمند سر باز می زند. بااینکه مقامات افغانستان آزادسازی حقابه رودخانه هیرمند را به بارندگی های مناسب مشروط کرده اند و باوجود بارش های فرا نرمال در این کشور نه تنها حقابه ایران از رودخانه هیرمند آزاد نشده بلکه افغانستان با استفاده از بند های کوچک و متعدد انتقال و انحراف آب مانع از جاری شدن رودخانه به پایین دست حوضه آبریز هیرمند در ایران می شود.

بند انحرافی کمال خان زنگ خطر بحران آب

اما پرداخت حقابه بر اساس معاهده سال ۱۳۵۱ تعریف مشخصی دارد و آزادسازی سیلاب سرشکن از سد های بالادست که محدود به یکی دو نوبت در سال است به معنای عمل افغانستان به تعهدات قانونی اش درزمینهٔ پرداخت حقابه هیرمند نیست.

مقامات حکومت طالبان همواره خشک سالی و کمبود آب در رودخانه هیرمند و سد های بالادست را علت عدم رهاسازی حقابه هیرمند اعلام می کنند و از بهمن سال ۹۹ با آبگیری بند انحرافی کمال خان زنگ خطر بحران آب در منطقه به صدا درآمد.

سامانه انحرافی بند کمال خان به گونه ای طراحی شده که پس از تکمیل مخزن ۵۲ میلیون مترمکعبی در صورت باز بودن تمامی دریچه های بند توان عبور حدود ۴۰۰ مترمکعب بر ثانیه را دارد و اگر سیلابی با دبی بیش از این میزان جاری شود وارد سرریز یا ساحل سمت چپ شده و پس از عبور از سد قلعه افضل به سمت شوره زار گودزره منحرف می شود.

مکانیزم عمل سامانه انحرافی بند کمال خان باعث شده که ایران طی سه سال گذشته حقابه اش را دریافت نکند و فقط در سال ۱۴۰۱ حدود ۲ میلیارد مترمکعب آب رودخانه هیرمند به سمت گودزره منحرف شد.

هم اکنون شاهد بارش بی سابقه ای در سرچشمه های حوضه آبریز هیرمند هستیم؛ به گونه ای که سد کجکی پس از حدود ۷۰ سال سرریز شده تمام رود های افغانستان طغیان کرده و باعث ایجاد تلفات جانی و مالی شده است.

میزان دبی سیلاب های عظیم رودخانه هیرمند در سنوات گذشته رقم ۳ هزار مترمکعب بر ثانیه را ثبت کرده و در سالیان نه چندان دور شاهد سیلاب هایی به میزان ۶ هزار مترمکعب بودیم.

تنش آبی به عنوان اهرم فشار سیاسی

مقامات طالبان ازجمله وزیر آب و انرژی این کشور در حالی به مقامات ایرانی اطمینان داده اند که حتی یک قطره آب به سمت گودزره نرود که دریچه های بند کمال خان گنجایش عبور یک هشتم حجم سیلاب های هیرمند را دارد و طبق طراحی سامانه انحرافی این بند سیلاب ها در مسیر طبیعی رودخانه هیرمند جریان پیدا نخواهد کرد و به سمت بیابان لم یزرع گودزره منحرف می شود.

در دوره جمهوریت بند کمال خان با اهداف واهی تولید برق توسعه کشاورزی و هدف واهی و بلندپروازانه احیای ۴۹ هزار هکتار از اراضی گودزره احداث شد اما درواقع در راستای سیاست های آمریکا برای افزایش میزان تنش آبی منطقه سیستان و فشار سیاسی بر جمهوری اسلامی به بهره برداری رسید.

طفره طالبان از اصلاح بند کمال خان

پس از تسلط طالبان بر افغانستان به رغم اعطای امتیازات سیاسی و اقتصادی از جانب ایران مانند تأمین کالا های اساسی در اختیار قرار دادن راه دسترسی واگذاری سفارت افغانستان در تهران به آنها سرمایه گذاری های ایران در آن کشور و… اما افغانستان هیچ گام عملی برای اصلاح سامانه انحرافی بند کمال خان برنداشت و در یکی از جلسات با طرف ایرانی عنوان کرد که بند کمال خان یک پروژه زیربنایی است و با اصلاح آن موافقت نمی کند.

این در حالی است که طالبان در دیدار اخیر خود با وزیر امور خارجه ایران اظهار کرده بودند که وظیفه انسانی و شرعی حکم می کند که حقابه کشور همسایه را بپردازند.

در جریان این سفر ملا محمد حسن نخست وزیر طالبان به آقای عراقچی گفت که خشک سالی امسال به دریای هلمند آسیب رسانده اما طالبان به تعهدات خود در قبال تأمین حقابه ایران پایبند است.