کتابی کاربردی برای مدیران کشور؛
ایران در زمره نخستین کشور هایی است که برنامه ریزی توسعه را در شروع کرده؛ حتی در بین کشور های در حال توسعه نیز اولین بوده است اما پرسش اینجاست که چرا هفتاد سال برنامه ریزی توسعه ناکام بوده است؟ و راهکار گذار از این ناکامی چیست؟
به گزارش خبرگزاری گولوپ ایران در زمره نخستین کشور هایی است که برنامه ریزی توسعه را در شروع کرده؛ حتی در بین کشور های در حال توسعه نیز اولین بوده است اما پرسش اینجاست که چرا هفتاد سال برنامه ریزی توسعه ناکام بوده است؟ و راهکار گذار از این ناکامی چیست؟
در پاسخ به این پرسش سازمان برنامه و بودجه اقدام به انتشار مجموعه شش جلدی «هفتاد سال برنامه ریزی توسعه در ایران» کرده است؛ کتابی که مناسب است سیاست گذاران و مدیران کشور بخوانند تا دریابند که چرا کشور همچنان در مسیر توسعه است و نه توسعه یافته و علل ناکامی برنامه ریزی توسعه در ایران چیست و البته مهم تر از آن یافتن راه حل و نقطه عزیمت راهبرد توسعه یافتگی است.
این مجموعه شش جلدی منشر شده از سوی سازمان برنامه بودجه حدود ۶ هزار صفحه است که در سال ۱۴۰۰ منتشر شده و شامل ۱۰ مصاحبه ۳۲ گزارش تحلیلی و ۱۶۰ مقاله علمی پژوهشی است.
حسین انتظامی خلاصه ای گویا و البته جامع و مفید از این ۶ هزار صفحه را به صورت کتابی کوچک منتشر کرده که از یک سو خواننده هوشمند را تا حد زیادی از خواندن کلیت متن بی نیاز و از سوی دیگر خواننده جستجوگر و مشتاق را به خواندن متن اصلی برخی موضوعات حوزه کاری خود ترغیب می کند.
* کلاف توسعه چگونه باز می شود؟
انتظامی با اشاره به این نکته که «این کتاب روایت من از آن مجموعه است» می نویسد: بدیهی است اگر فرد دیگری همین مجموعه را خلاصه کند ممکن است رهیافت های دیگری داشته باشد. فصل بندی ها نیز از همین زاویه دید است. به عبارت بهتر از دیدگاه من اگر به موضوعات آمار آمایش فرهنگ نظام برنامه ریزی و حکمرانی توجه شود کلاف توسعه باز می شود.
انتظامی توضیح می دهد که شصت سال پیش مک لئود کارشناس آمریکایی از طرف دانشگاه هاروارد برای بررسی نظام برنامه ریزی و دیوان سالاری ایران دعوت شده بود اشکالات را به شرح زیر فهرست کرد: «بودجه ریزی نادرست تداخل وظایف شورا های تصمیم گیر با وظایف شورا های تصمیم گیر با وظایف وزارتخانه ها و وجود نهاد های مستقل اداری مانند شرکت های دولتی». امروز وضع ما «همان است که بود» و در بر همان پاشنه می چرخد؛ با این توفیر که بیماری مزن و پیچیده هم شده است.
* تاریخچه برنامه ریزی در ایران
انتظامی در این کتاب با اشاره به این نکته که کشور ما در زمره اولین کشور هایی است که برنامه ریزی توسعه را شروع کرده است؛ این پرسش را مطرح می کند که چرا هفتاد سال برنامه ریزی توسعه ناکام بوده است؟ و کجار را درست کنیم تا کامیاب شویم؟
آشکارا مخاطب این کتاب مدیران هستند؛ چه در بخش عمومی و چه کارآفرینانی که در بخش خصوصی شاغل اند: بنابراین در آن از تکرار واضحات خودداری و سعی بر ایجاز حداکثری شده است تا امکان و فرصت مرور آن را داشته باشند
او در این کتاب به دنبال یافتن راحل و نقطه عزیمت است از این رو به مدیران (لااقل تا رده مدیر کلی) پیشنهاد می دهد که این کتاب را بخوانند تا متوجه شوند چرا راهبرد توسعه نداریم و علت ناکامی برنامه ریزی در ایران چیست؟
انتظامی در فصل اول کتاب به تاریخچه موضوع می پردازد اینکه برنامه ریزی در مقیاس گسترده و فراگیر نخستین بار در اواخر دهه ۱۹۲۰ در شوروی و توسط استالین آغاز شد که توانست کشور پهناور انقلاب زده و برخاسته از جنگ جهانی اول را از فئودالیسم خارج و صنعتی کند.
در ادامه به تاریخچه برنامه ریزی در ایران می پردازد و از کتابی با عنوان «لزوم پروگرام صنعتی» و تلاش های ابولحسن ابتهاج آغاز می کند در تحلیلی کلی با مرور این تاریخچه موارد زیر قابل تامل است:
- هدف از ایجاد شورای اقتصادی و سازمان برنامه و بودجه کشور به عنوان دبیرخانه شورای مذکور بر اساس قانون برنامه و بودجه تشکیل چنین مرکزیتی بوده است. اما بررسی تاریخی نشان می دهد که نهاد های مذکور نتوانسته اند به چنین مرکزیتی عینیت بخشند.
در چنین شرایطی یا باید ترتیبات مبتنی بر شورای اقتصاد و سازمان برنامه و بودجه کشور اصلاح و تقویت شود یا باید ترتیبات نهادی دیگری ایجاد شود که بتواند نقش چنین مرکزیتی را ایفا کند.
به علاوه از منظر سندنویسی لازم است برای سند های متداخل که امکان هماهنگ سازی و هم افزایی را سلب می کند چاره اندیشی شود. - نظریه متداول برنامه ریزی توسعه در ایران از نظر سنت های چهارگانه جان فریدمن عمدتا تحلیل سیاست گذاری با رویه ای محافظه کارانه و تکنوکراتیک در قلمرو دیوان سالارانه از بالا به پایین بوده است؛ بنابراین ریشه همه مشکلات توسعه در ایران را باید در مدیریت متمرکز دولتی برنامه ریزی از بالا و بی توجهی به نقش گروه های ذی نفع به ویژه شهروندان در فرایند برنامه ریزی توسعه دانست. تمرکزگرایی و دولت مداری به عنوان مانعی برای جلب مشارکت مردمی و شکوفایی خلاقیت های مردمی عمل می کند.
- شگفتی در این است که ایران زودتر از همه کشور های در حال توسعه با برنامه ۷ ساله اول در سال ۱۳۲۷ (۱۹۴۸ میلادی) وارد عرصه برنامه ریزی توسعه شد ولی از همه عقب مانده تر ارزیابی می شود. در حال حاضر هم ایران تنها کشوری است که همچنان به نگارش برنامه ۵ ساله وفادار مانده و این بدان معناست که از درک شرایط نوین عاجز است.
- برنامه موسوم به «عمران» توسط نخبگان غیر حساس به مسائل اجتماعی و فرهنگی ویژوه مهندسین و برنامه ریزان طرح می شود و بیشتر بر تحولاتی در جامعه تاکید می کرد که ابعاد فیزیکی و اکولوژیکی داشتند و به آسانی در قالب برنامه و طرح می آمدند.
- در رژیم های سیاسی جهان سوم به دلیل ساخت پیچده قدرت و یک جانبه آن نهادهای رسمی بازتاب سیاست ورزی رژیم نیستند بلکه نهادهای غیررسمی که از قدرت و اختیارات فوق العاده برخوردارند بازتاب معادله قدرت در ساختار سیاسی اند. غیررسمی ها با نهادهای رسمی قدرت در تعارضند و مسئولیت آن بر عهده ساختارهای رسمی است.
- بدیهی است که ورود آمریکایی ها به ترتیبات برنامه ریزی ایران برای تحلیل های ژئوپلیتیکی با ابرقدرت سرخ بوده است. به عبارت بهتر آنان به دنبال منافع خود بوده اند.
* در اهمیت آمار اطلاعات و ابر داده ها
فصل دوم کتاب با عنوان «آمار و اطلاعات» صورتبندی شده است و ازاین رو آمار و اطلاعات را به عنوان نقطه عزیمت هرگونه برنامه ریزی پیش فرض می گیرد.
نظام آماری یکی از تولید کنندگان اصلی داده است که باید دارای عملکرد مناسب و مطلوب باشد و برای رسیدن به این مطلوب باید چهار ویژگی داشته باشد: تامین کننده نیاز های آماری سیاست گذاران و برنامه ریزان؛ موارد اعتماد استفاده کنندگان از آمار و آماردهندگان و همچنین مستقل و نفوذناپذیر باشد
این فصل با اشاره به این نکته که «ابر داده» فرصت های جدیدی برای روش های خلاقه در مدیریت کنترل حمل و نقل و شبکه لجستیک با استفاده از منابع متعدد آماری و اینترنت فراهم ساخته است؛ پنج مولفه را به عنوان مولفه های کلیدی تشکیل دهنده مدرن سازی آمار رسمی برمی شمرد:
- موضوعات و چارچوب های سازمانی
- روش های فناوری اطلاعات برای تولید آمار
- منبع داد ه ای و روش های گردآوری داده ها
- انتشارات و ارتباطات اثربخش
- استاندارد های آماری
انتظامی به اشاره به اینکه نظام آماری با حکمرانی نسبتی وثیق دارد می نویسد: حکمرانی عبارت است از قوانین حاکم بر یک سیستم سیاسی که تعارضات میان بازگیران را مدیریت کرده و تصمیم گیری می کند. نظام آماری یکی از تولید کنندگان اصلی داده است که باید دارای عملکرد مناسب و مطلوب باشد و برای رسیدن به این مطلوب باید چهار ویژگی داشته باشد: تامین کننده نیاز های آماری سیاست گذاران و برنامه ریزان؛ موارد اعتماد استفاده کنندگان از آمار و آماردهندگان و همچنین مستقل و نفوذناپذیر باشد.
* اهمیت فرهنگ جامعه در توسعه کشور
عنوان فصل سوم کتاب «فرهنگ» است و مبتنی بر این ایده است که تا فرهنگ جامعه تغییر نکند نمی توان به توسعه دل بست.
انتظامی در این فصل از کتاب با اشاره به اینکه برنامه ریزی توسعه در ایران با همه ادعای جامعیت خود تنها شاخص های اقتصاد کلان را هدف گیری می کند می نویسد: از آنجا که برنامه ریزی توسعه توسط اقتصاددانان نوشته می شود فرهنگ را در حد رفع تکلیف و سالاد برنامه می پندارد. در متون برنامه ها نسبت حوزه فرهنگ به سایر حوزه ها بسیار اندک است و فرابخشی نحیف را تشکیل می دهد. همین قاعده در بودجه هم جاری است.
تا فرهنگ جامعه تغییر نکند نمی توان به توسعه دل بست
در ادامه انتظامی با اشاره به دیدگاه آمارتیاسن می نویسد: فرهنگ به سه شیوه کاملا متمایز اما مرتبط در توسعه نقش دارد:
- نقش سازنده: توسعه در مفهوم گسترده خود به ناگزیر بعد فرهنگی را در بر می گیرد و توسعه فرهنگی عنصر اساسی و جدایی ناپذیر آن است.
- نقش ارزیابی: فرهنگ تعیین می کند که ما در واقع به چه چیزی علاقه و تعلق داریم.
- نقش ابزاری: اهداف ما هرچه باشد تا حدودی با فرهنگ و اخلاقیات ما تعیین می شود. اما کارکرد فرهنگ فقط به این خلاصه نمی شود. پارامتر های فرهنگی نیز نقش مهمی چه برای رشد اقتصادی و چه برای تحقق دیگر هدف ها از جمله سطح زندگی دارد.
فصول بعدی این کتاب شامل موضوعاتی چون آمایش سرزمین تامین مالی حکمرانی و نظام برنامه ریزی است که در آینده به شکل گزارش های اختصاصی به آن ها خواهیم پرداخت.
در نهایت اینکه ساختار کتاب «توسعه چگونه؟»؛ مبتنی بر راه حل صورتبندی شده است ازاین رو انتظامی با تاکید بر آن می نویسد: راه توسعه کشور به هیچ وجه کپسولی نیست. راهی سخت و هزاتو است. به ویژه آنکه در جهان پرشتاب امروز به راه حل های منعطف نیازمندیم. کسانی که راه حل های یک خطی ارائه می دهند شارلاتان هستند.
کتاب حاضر به دلیل اصرار نویسنده به فشرده نویسی آسان خوان نیست بعضی گزاره های آن را نمی شود با شتاب گذر کرد. بعضی پاراگراف ها نیاز به برگشتن به صدر و خوانش مجدد دارد تا مفهوم اصلی در ذهن جای گیرد.
آشکارا مخاطب این کتاب مدیران هستند؛ چه در بخش عمومی و چه کارآفرینانی که در بخش خصوصی شاغل اند: بنابراین در آن از تکرار واضحات خودداری و سعی بر ایجاز حداکثری شده است تا امکان و فرصت مرور آن را داشته باشند.
کتاب «توسعه چگونه؟»(مسئله شناسی برنامه ریزی توسعه در ایران) به کوشش پژوهشکده مطالعات راهبردی منتشر شده است.
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "مسئله شناسی توسعه در ایران – خبرگزاری گولوپ" هستید؟ با کلیک بر روی اقتصادی، اگر به دنبال مطالب جالب و آموزنده هستید، ممکن است در این موضوع، مطالب مفید دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "مسئله شناسی توسعه در ایران – خبرگزاری گولوپ"، کلیک کنید.
