تصویر مبهم جادو و جنبل بر پرده نقره ای فجر

فجر 42 از نگاه گولوپ|

مرز باریک بازنشر خرافه یا طرح ریالیسم جادویی همچنان یکی از خلاهای سینمای ایران است.

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم وفناوری گولوپ، ونوس بهنود ـ چهل و دومین دوره جشنواره بین المللی فیلم فجر که امشب با برگزاری آیین اختتامیه به کار خود پایان می دهد آثاری را به خود دید که بار دیگر نوع پرداخت به موضوع جادو و جنبل از سوی فیلم سازان را به علامت سوال رساند. موضوعی که در چند فیلم ویژه بزرگسال و کودک و نوجوان به آن می پردازیم.

«تابستان همان سال» و استفاده از کودکان برای آینه بینی

تابستان همان سال ساخته محمود کلاری یکی از فیلم هایی بود که صحنه های آینه بینی را در خود گنجاند. هر چند کلاری زنجیره های داستان را طوری چید که بگوید بنده با آینه بینی مخالفم و نمی تواند درست باشد اما در نهایت این ادعای کارگردان نبود که مورد توجه قرار گرفت. مهران مدیری در نقش آینه بین از پسرکی که به بلوغ نرسیده استفاده می کند و در خانه او دخترک کم سن و سالی نیز حضور دارد که مشخص نیست یک دختر غریبه است یا فرزند او. فیلم تاریخ دوره پهلوی را نشان می دهد و آینه بین در خارج از شهر و نزدیک امامزاده داوود منزل دارد. اگر از کهنسالان بپرسند می توانند نام چند نفر دعا نویس، رمال و آینه بین را بیاورند اما طرح آن در فیلم های سینمایی بدون اینکه تکلیف بیننده با درستی و غلطی آن مشخص شود، بازنشر خرافات یا دست زدن به کاری موردمذمت در دین است.

در تابستان همان سال پسرک در کمال شگفتی همه بزرگترها را سرکار می گذارد و هر چه دوست دارد به هوای اینکه در آینه دیده است به آن ها می گوید. در نهایت نیز کسی نمی داند که آینه بین بداخلاق و بی اعصاب کارش درست است یا به واسطه اینکه یک کودک هم می تواند او را سرکار بگذارد باید زیر سوال برود.

«دو روز دیرتر» و سودای باز کردن قفل زندگی

در مقایسه با تابستان همان سال در فیلم دو روز دیرتر به کارگردانی اصغر نعیمی نه تنها تماشاگر در مورد راست و دروغ جادو سردرگم است، بلکه در فضای شوخی و خنده زوجی برای باز کردن قفل زندگی شان و صاحب فرزند شدن به سراغ یک دعانویس می روند. دعا نویس برای بازکردن قفل 10 میلیون تومان مطالبه می کند و درست در روزهای بعد از باز شدن قفل، زن متوجه بارداری خود می شود.

تمامی اتفاقات فیلم هر چند در حال و هوای طنز روی می دهد اما واقعی و کاملاً ملموس القا شده است. فیلم دو روز دیرتر به دلایل مختلف خود به ویژه فیلمنامه مورد انتقاد قرار گرفته است.

با وجود اعلام پزشک زنان مبنی بر مشکل زن در بارداری، رفتن به سراغ دعا نویس و تلاش برای بازکردن قفل زندگی یکی دیگر از نقدهای وارد به این اثر سینمایی است که انتخاب آن در جشنواره ای با قامت فجر از نظر منتقدان به جا نبود.

«ملکه آلیشون» و استفاده از قلب موانا

در عین حال در آثار کودکان نیز پرداختن به موضوع جادو و جنبل با اشکالاتی همراه بوده است. با وجود اینکه به اعتقاد منتقدان مقوله ای تحت عنوان سینمای کودک و نوجوان هنوز در ایران تعریف نشده و جایگاه خود را نیافته است، برخی حرکت ها برای ساخت آثار سینمایی ویژه کودک و نوجوان انجام می شود که در حین ارزشمندی با ضعف در فیلم نامه و زاویه دید مواجه است.

در ساخته ابراهیم نورآور محمد به نام ملکه آلیشون کارگردان که فیلنامه نویس و تهیه کننده نیز بوده از عناصر غیر بومی از موضوع فیلم گرفته تا اتفاقات روی داده برای شخصیت ها، استفاده می کند. مانند قلب طبیعت در انیمیشن موانا یا صحنه هایی از فیلم سفید برفی و شکارچی. موفقیت قهرمان داستان تنها در گرو نیروهای جادویی ترسیم می شود و پسرک از خود قدرتی ندارد حتی اراده و انگیزه و شهامت برای ادامه راه را نیروهای جادویی به او القا می کنند. در حالی که در نمونه های ریالیسم جادویی ساخته شده در دنیا، نیروهای جادویی فقط می توانند انگیزه بخش بوده و در برخی مواقع به قهرمان کمک کنند. بار اصلی طی یک مسیر سخت و مبارزه با نیروهای شرور و ویران گر بر عهده قهرمان است همچنان که در ملکه برفی و موانا به وضوح دیده می شود و امروز کودکان ایرانی شیفته قهرمان های این داستان ها هستند.

چنین تولیداتی کودکان را به این باور می رساند که اگر نیروی جادویی پیرامون آن ها نباشد، شاید نتوانند هیچگاه قهرمان شوند.

«نوروز» و شیطانی که نمی دانیم هست یا نیست

شاید بهترین ریالیسم جادویی معرفی شده به جشنواره فجر فیلم نوروز ساخته سهیل موفق باشد که از آن به عنوان اولین فیلم ریالیسم جادویی در تاریخ سینمای ایران یاد می شود.

هر چند این اولین بودن می تواند در نگاهی به آثار تولید شده قبلی مورد پذیرش نباشد اما در فیلم نوروز وجه تمایز جادو و اراده انسانی بهتر از آثار ذکر شده ارایه می شود.

باز هم نیروهای جادو از کودکی برای شکست اهریمن استفاده می کنند اما در نهایت حتی انگشتر جادویی نمی تواند حصار کوه را بشکند و این ایمان قلبی کودکان است که موجب شکستن آن می شود.

در عین حال که نوروز جادو را در قالب طرح موضوع نوروز باستانی ما که بخشی از هویت فرهنگی ایرانیان است، آورده است، در عین حال وجود برخی شخصیت ها مانند اهریمنی که از جنس سرما است اما می تواند موجب شود ننه سرما که در یک خانه برفی زندگی می کند، با قدرت او یخ بزند، جای سوال دارد.

ریالیسم جادویی همچنان که از نامش پیداست جادو را بیش از آنکه فضایی مانند رمالی، کف بینی و آینه بینی عنوان کند، به دنبال بازرسانی انسان به قدرت و اراده خود و در واقع جادوی تلاش، عشق و امید است و اینکه جادوهای خوب و بد همه زیر سلطه انسان هستند.

با ادبیات و پیشینه فرهنگی آکنده از مقوله جادو و جنبل، فیلم سازان امروز نقش مهمی در انتقال درست و به دور از خرافه آن دارند. به ویژه برای کودک تکنولوژی زده ای که نمی تواند باور کند با نوری که از آسمان سقوط می کند یا یک تکه کاغذ دعانویسی شده می تواند به آرزوهایش دست یابد.