در صورت و معنی که تو داری چه توان گفت؟

بدون شک یکی از سرآمدان سردبیری و ستون نویسی پس از انقلاب، جلال رفیع است. یادداشت نویسی در مطبوعات، سهل ممتنع است. سهل از این جهت که هر کسی فکر می کند یادداشت یعنی یک متن دویست سیصد کلمه ای درباره یک موضوع؛ و ممتنع از این جهت که کاری است کارستان. یادداشت های سردبیران روزنامه ها حکم سرمقاله یعنی اعلام موضع رسانه را هم دارند. ویژگی سرمقاله روزنامه، واکنش فوری به یک موضوع/پدیده، موضع روشن و پرهیز از گرد گویی، توان تحلیل، ارایه پیشنهاد، قدرت پیش بینی و موج آفرینی است. سرمقاله نویس، فرصتی محدود دارد؛ روزنامه اش در واپسین ساعات شب به زیر چاپ می رود و عیار قلم ورزی در همین محدودیت زمانی روشن می شود، وگرنه کاری ندارد که پس از روشن شدن همه ابعاد و حواشی، یادداشت نوشت. او مجبور است با وجود آن که شاید هنوز تمام ابعاد واقعه/ پدیده، روشن نیست موضع بگیرد؛ از پُرگویی و اِطناب بپرهیزد و مستقیم به سراغ اصل مطلب برود. سرمقاله نویسان در شرایطی که دیگران هنوز نتوانسته اند موضوع را هضم کنند، چراغ اول را روشن می کنند و بر اساس مارپیچ سکوت، در شکل دهی به افکار عمومی و خواص موثرند. پُرخوانی، قلم روان، بهره مندی از نظام معرفتی، سرعت انتقال، اطلاعات عمومی بالا، تسلط به اصول حرفه ای، حافظه ی در دسترس، اعتمادبه نفس و ریسک پذیری از لوازم سرمقاله نویسی و ستون نویسی است.

طلال سلمان، سردبیر افسانه ای روزنامه السفیر لبنان در دهه 80 میلادی و پس از آن را حتما می شناسید. مشهور بود که وزارت خارجه سوریه هر روز، موضع خود را براساس سرمقاله ی طلال تنظیم می کند. گرچه این گزاره ممکن است آغشته به اغراق باشد ولی از تاثیر یادداشت های فنی حکایت دارد.

گروه زیادی از روزنامه نگاران که کار خود را در دهه شصت شروع کرده اند وامدار آقا جلال اند، هر چند خود او با طبع فروتنانه و پرهیز از خودنمایی و جلوه گری و فاکتورسازی و صفت و عنوان جعل کردن برای خود چنین چیزی را نه به زبان می آورد، و نه حتی در دل مرور می کند و باور دارد.

ارزیابی هر شخص/پدیده، به قول امروزی ها در کانتکست خودش درست است. سردبیر یکی از دو روزنامه اصلی بودن در روزگاری که اولا روزنامه ها ارج و قربی داشتند و تیراژهای چند صدهزاری را روانه دکه می کردند که ارتفاع آنها با واحد متر سنجیده می شد و در دوره ای که روزنامه ها به معنای واقعی، جریان ساز بودند و ثانیا در زمانه ای که تعداد روزنامه ها (و رسانه های خبری) به عدد انگشتان دست نمی رسید با سردبیر بودن در سال های اخیر تفاوت دارد. این را نمی گویم که ارزش سردبیران امروز را ناچیز بشمارم بلکه تاکید بر این نکته است که آن سردبیران و آن تحریریه و آن یادداشت نویسان، حسابی جداگانه دارند و دست نیافتنی می نمایند.

اقرار می کنم در ایام نوجوانی و جوانی، یادداشت های آقا جلال را دوباره و چند باره می خواندم و بعد هم که تجمیع می شد و در هیات کتاب، جامه ای نو بر تن می کردند باز می خواندم و چیز یاد می گرفتم؛ عمدتا به دلیل شیرین و روان نوشتن (که تقریبا صفت مشترکِ نویسندگان آن دوره ی اطلاعات بود) به علاوه زاویه دید دقیق و مکاشفه ای، طنر لطیف، تلمیحات و قدرتی خاص در جعل واژگان که از ویژگی های قلم آقاجلال است. اواخر دهه شصت افتخار ملاقات با این شخصیت آرمانی دست داد. از او دعوت کردیم چند جلسه با تحریریه روزنامه قدس -که به تازگی راه افتاده بود- داشته باشد و لازم به ذکر نیست که از محضرش چیزهای بیشتری یاد گرفتم.(آن وقت ها اسم کارگاه تجربه و این چیزها باب نشده بود ولی کارکرد آن جلسات، همین بود) ارتباط ما ادامه داشت تا این که اوایل دهه 70 مدیرکل مطبوعات داخلی شدم که او با آن طنز چند پهلوی خود می گفت همه ما مطبوعاتی ها نیروی «انتظامی» هستیم!

شما عزیزانی که با آقا جلال حشر و نشر داشته اید که حتما بیش از این کمترین بوده است صفاتی برجسته در او سراغ دارید که این صفات پربسامدترند: خوش محضر، ادیب، با دانش، فروتن، بی ادعا و خیرخواه. می خواستم متعادل را هم بنویسم ولی دیدم تعادل، نتیجه ذاتی برخی از همان صفات است. ممکن است بگویید پس چرا فروتنی و بی ادعایی را که می توانند مقارن یکدیگر باشند آورده ای؟ پاسخم این است که تواضع فروشی، فروتنی و بی ادعایی ظاهرا مرتبط بایک موضوع اند ولی آدم بی ادعا اصلا خود را نمی بیند تا بخواهد تصمیم بگیرد که منم منم کند یا فضل و برتری خود را بپوشاند. سرانجام این که جلال رفیع مصداق این سخن شیخ اجل است:

در صورت و معنی که تو داری چه توان گفت

حسن تو ز تحسین تو بسته ست زبان را

منتشر شده در کتاب جلوه رفیع جلال