حکم فرزند نامشروع در اسلام

در نگاه اسلام و قانون کشور، فرزند نامشروع یا ولدالزنا هیچ گناهی در تولدش ندارد و از بسیاری از حقوق انسانی و قانونی برخوردار است. با اینکه این فرزند شرعاً به پدر و مادر زانی خود ملحق نمی شود و از آن ها ارث نمی برد، اما قانون جمهوری اسلامی ایران برای حفظ کرامت و حقوق این کودکان، وظایفی مثل گرفتن شناسنامه و پرداخت نفقه را بر عهده والدین عرفی قرار داده است. با ما همراه باشید تا از جزئیات این موضوع حساس، هم از نگاه فقه و هم از منظر حقوق، سر در بیاوریم.

بحث فرزند نامشروع، از آن دست موضوعاتی است که هم در آموزه های دینی ما و هم در دل قوانین کشورمان، جایگاه ویژه ای دارد و پیچیدگی های خاص خودش را. شاید فکر کنید چقدر این موضوع می تواند برای جامعه و افرادش مهم باشد، از جنبه های اجتماعی و حقوقی گرفته تا ابعاد عاطفی و انسانی. راستش را بخواهید، خیلی مهم است؛ چون پای سرنوشت یک انسان بی گناه در میان است. هدف ما این است که اینجا، شفاف ترین و کامل ترین پاسخ ها را، هم از دیدگاه فقه اسلامی و هم از منظر حقوق ایران، برایتان بیاوریم تا هیچ ابهامی باقی نماند.

مفاهیم اصلی و تفاوت های کلیدی: ولدالزنا، نسب مشروع و شبهه

قبل از اینکه برویم سراغ جزئیات، باید چند مفهوم اساسی را روشن کنیم تا وقتی از حکم فرزند نامشروع در اسلام حرف می زنیم، دقیقاً بدانیم منظورمان چیست و چه تفاوت هایی بین انواع نسب وجود دارد. این ها کلید فهم همه احکام بعدی هستند.

فرزند نامشروع (ولدالزنا) یعنی چی؟

وقتی در فقه می گوییم ولدالزنا، منظور فرزندی است که از رابطه جنسی خارج از چارچوب ازدواج (چه دائم و چه موقت) به دنیا می آید. زنا خودش یک تعریف فقهی مشخص دارد و رابطه نامشروع هم در قانون مجازات ایران، تقریباً مشابه همین مفهوم است، اما با جزئیاتی که شاید خیلی لازم نباشد واردش شویم. نکته مهم و حیاتی اینجاست که فرزند در این میان، هیچ گناهی نکرده و کاملاً معصوم است. او قربانی شرایطی است که خودش در ایجادش نقشی نداشته.

انواع نسب در فقه و حقوق ایران

نسب، یعنی همون رابطه خویشاوندی و خونی که بین افراد وجود داره. اما این نسب، انواع مختلفی داره که هر کدوم، احکام خودشون رو دارن:

• نسب مشروع (قانونی): این نوع نسب، همون نسبیه که توی شرایط یه ازدواج درست و حسابی (دائم یا موقت صحیح) شکل می گیره. یعنی زن و مردی با هم عقد می کنن و از این رابطه، بچه ای به دنیا میاد.
• نسب ناشی از شبهه: حالا ممکنه یه جاهایی، رابطه ازدواج درستی برقرار نباشه، اما یکی یا هر دو طرف فکر کنن که رابطه شون درسته و از روی اشتباه یا جهل، با هم نزدیکی کنن. مثلاً، فکر کنن ازدواجشون مشکلی نداره، در حالی که یه مانع شرعی وجود داره و اون ها بی خبرن. به این می گن وطی به شبهه (نزدیکی از روی شبهه) و بچه ای که از این رابطه به دنیا میاد، ولد ناشی از شبهه هست. اینجا قصد گناه وجود نداشته و طرفین یا یکی از آن ها واقعاً نمی دونسته کارش اشتباهه.
• نسب ناشی از زنا (نامشروع): این همون ولدالزنا هست که بالاتر توضیح دادیم. یعنی در زمان نزدیکی، هیچ رابطه زوجیت صحیح و قانونی ای وجود نداره و حداقل یکی از طرفین، یا هر دو، به این موضوع آگاه هستن و می دونن دارن کار اشتباهی می کنن.

چرا فرق بین ولدالزنا و ولد ناشی از شبهه انقدر مهمه؟

تفاوت بین این دو تا، مثل فرق بین زمین و آسمونه! بچه ای که از رابطه شبهه به دنیا میاد، تقریباً همه حقوق یک فرزند مشروع رو داره و به پدر و مادرش ملحق میشه. ارث می بره، نفقه داره، و هیچ کدوم از اون محرومیت هایی که برای ولدالزنا هست، شامل حالش نمیشه. اما ولدالزنا، هرچند قانوناً و عرفاً از حقوقی برخورداره، اما از نظر فقهی و بعضی احکام شرعی، تفاوت های اساسی با فرزند مشروع و فرزند ناشی از شبهه داره. این تمایز حیاتی، باعث میشه احکام قانونی و فقهی متفاوتی برای هر کدوم جاری بشه.

باید به یاد داشته باشیم که تفاوت های فقهی و حقوقی بین ولدالزنا و ولد ناشی از شبهه، صرفاً برای تعریف چارچوب های اجتماعی و دینی است و هرگز به معنای ارزش گذاری کمتر بر خودِ فرزند نیست. اسلام بر بی گناهی مطلق فرزند در هر حالتی تأکید دارد.

احکام فقهی و حقوقی ولدالزنا در اسلام و قانون ایران

حالا که تفاوت ها رو فهمیدیم، بریم سراغ احکام مربوط به حکم فرزند نامشروع در اسلام و قانون ایران. این بخش، قلب ماجراست و بیشتر سوالات شما رو جواب میده.

وضعیت نسب ولدالزنا

یکی از مهم ترین بحث ها درباره ولدالزنا، بحث نسبشه:

• در فقه: اکثر فقها معتقدن که ولدالزنا، شرعاً به زانی (مردی که مرتکب زنا شده) و زانیه (زنی که مرتکب زنا شده) ملحق نمیشه. این یعنی از نظر شرعی، بین اون ها رابطه پدری و فرزندی برقرار نیست.
• در قانون مدنی (ماده ۱۱۶۷): قانون مدنی ما هم همین رو تایید می کنه و میگه: طفل متولد از زنا ملحق به زانی نمی شود. این جمله، یعنی از نظر حقوقی هم نسب فرزند نامشروع به پدر زانی ثابت نیست. البته منظور از این عدم الحاق این نیست که کلاً هیچی به هیچی! بلکه در عرف و زبان عامیانه، این ها پدر و مادر و فرزند شناخته میشن و همین، تو بعضی از حقوق و تکالیف تاثیر می ذاره.

حقوق و تکالیف مربوط به ولدالزنا در قانون ایران (و آرای وحدت رویه)

با وجود اون عدم الحاق شرعی، قانون ایران برای حقوق فرزند نامشروع بیکار ننشسته و کلی حمایت ازش می کنه. این حقوق، بیشتر از طریق آرای وحدت رویه دیوان عالی کشور (که حکم قانون رو دارن) مشخص شدن:

• حق بر شناسنامه و نام خانوادگی: این از مهم ترین حقوقه! یعنی هر فرزند نامشروعی، باید شناسنامه داشته باشه. پدر عرفی (زانی) موظفه که برای فرزندش شناسنامه بگیره. این موضوع رو رأی وحدت رویه شماره ۶۱۷ دیوان عالی کشور به صراحت گفته و تکلیف رو روشن کرده.
• حق بر نفقه: پدر و مادر عرفی، موظف اند نفقه فرزند نامشروعشون رو بدن. یعنی همون هزینه های زندگی، پوشاک، خوراک، تحصیل و… . این هم از حقوق مسلم این فرزنده.
• حق بر حضانت: مثل بقیه بچه ها، حضانت فرزند نامشروع هم با پدر و مادر عرفی اونه و اولویت هاش مثل فرزندان مشروع تعیین میشه.
• حقوق مادی (مثل دیه):
  • دیه جنین ناشی از زنا: اگه جنینی که از زنا به وجود اومده، سقط بشه (عمدی یا غیر عمدی)، دیه بهش تعلق می گیره. مبلغ دیه هم بسته به مراحل رشد جنین متفاوته.
  • دیه قتل ولدالزنا: اگه کسی فرزند نامشروعی رو بکشه، دیه قتل بهش تعلق می گیره. در مورد مبلغ و چگونگی اون، فقها نظرات مختلفی دارن، اما در نهایت، قانونگذار ما برای حفظ جان انسان، دیه رو لازم می دونه.

محرومیت ها و محدودیت های فقهی و حقوقی ولدالزنا

حالا برسیم به بخش سخت تر ماجرا. با اینکه حکم فرزند نامشروع در اسلام و قانون ایران، حمایت های زیادی از این فرزند می کنه، اما از جنبه های فقهی و بعضی وقت ها حقوقی، یه سری محدودیت ها هم وجود داره. این ها در واقع مجازات والدین زانی هستن و نه خود فرزند بی گناه:

• عدم توارث (ارث نبردن): این یکی از بزرگترین تفاوت هاست. مطابق فقه و ماده ۸۸۴ قانون مدنی، فرزند نامشروع از پدر و مادر و اقوام اون ها ارث نمی بره. همین طور پدر و مادر هم از اون ارث نمی برن. البته یه استثنائاتی وجود داره، مثلاً اگه رابطه از روی اکراه یا شبهه بوده باشه.
• محرومیت از برخی مناصب اجتماعی و دینی: در فقه، ولدالزنا از تصدی برخی جایگاه های مهم مثل امامت جماعت، شهادت در امور خیلی مهم (در بعضی دیدگاه ها)، قضاوت، افتاء (مرجعیت تقلید) و ولایت فقیه محرومه. دلیل فقهی این ممنوعیت ها، حفظ پاکی و قداست این جایگاه ها و جلوگیری از اشاعه فحشاست.
• حرمت ازدواج: زانی و زانیه نمی تونن با فرزندی که از اون ها به دنیا اومده ازدواج کنن. این حرمت، از نظر فقهی ثابت و مورد اتفاقه، چون از نظر عرفی و لغوی، اون ها پدر و مادر فرزند هستن.
• عدم پذیرش شهادت (در بعضی امور): بعضی فقها معتقدن که شهادت ولدالزنا در امور مهم پذیرفته نیست، اگرچه در قانون فعلی ایران، ملاک پذیرش شهادت، عدالت و صدق شخصه و نه فقط نسبش.
• قصاص: در بحث قصاص قاتل ولدالزنا هم نظرات فقهی مختلفی وجود داره. برخی فقها معتقدن چون نسب شرعی ثابت نیست، قاتل قصاص نمی شه، اما نظر قوی تر (و البته رویکرد قانونی) اینه که جان انسان محترمه و قصاص (یا دیه) جاری میشه.

ببینید، بحث محرومیت های ولدالزنا در اسلام اون قدر که به نظر میاد، پیچیده نیست. در واقع این احکام، بیشتر برای حفظ ساختار خانواده و جلوگیری از اشاعه گناهه، نه اینکه بخوایم فرزند رو به خاطر گناهی که والدینش انجام دادن، مجازات کنیم. اون ها برای حفظ نظم جامعه و ارزش های دینی وضع شدن.

احکام فقهی و حقوقی ولد ناشی از شبهه در اسلام و قانون ایران

حالا بیایید نگاهی بندازیم به اون نوع نسبی که از شبهه به وجود میاد. این بخش خیلی مهمه چون فرق ولد الزنا و ولد شبهه، تو احکام این دو تا کاملاً خودشو نشون میده.

نسب ولد شبهه

خبر خوب اینه که بچه ای که از رابطه شبهه به دنیا میاد، از هر نظر به همون کسی که توی اشتباه بوده، ملحق میشه. یعنی اگه پدر تو اشتباه بوده، بچه به پدر ملحق میشه؛ اگه مادر تو اشتباه بوده، به مادر؛ و اگه هر دو تو اشتباه بودن، به هر دوشون ملحق میشه. ماده ۱۱۶۵ قانون مدنی هم دقیقا همین رو میگه: طفل متولد از نزدیکی به شبهه فقط ملحق به طرفی می شود که در اشتباه بوده و در صورتی که هر دو در اشتباه بوده اند ملحق به هر دو خواهد بود.

اینجا دیگه نیازی نیست نگران عدم الحاق باشیم. این بچه، از نظر فقهی و حقوقی، همون جایگاه رو داره که یک فرزند مشروع داره. قاعده معروف الولد للفراش (فرزند برای صاحب بستره) هم اینجا نقش مهمی ایفا می کنه، چون هدفش اینه که نسب بچه رو مشخص کنه و از اختلاط انساب جلوگیری کنه.

حقوق و تکالیف ولد شبهه

همون طور که گفتیم، احکام ولد شبهه خیلی شبیه احکام فرزند مشروع هستن. این یعنی:

• توارث کامل: بچه ای که از شبهه متولد شده، درست مثل فرزندان مشروع، از پدر و مادرش و بقیه اقوام، ارث می بره و اون ها هم از اون ارث می برن. اینجا دیگه از ماده ۸۸۴ قانون مدنی خبری نیست.
• تمام حقوق و تکالیف قانونی: این بچه حق شناسنامه، نفقه، حضانت، ازدواج و تمام حقوق دیگه ای رو داره که یک فرزند مشروع داره. هیچ گونه محدودیتی هم برای مناصب اجتماعی یا دینی براش وجود نداره.

مثال های کاربردی برای درک بهتر مفهوم شبهه

شاید براتون سوال باشه که این شبهه دقیقاً چطور پیش میاد؟ چند تا مثال می زنیم تا قضیه روشن تر بشه:

1. جهل به موضوع: فرض کنید مردی با زنی ازدواج می کنه که نمی دونه خواهر رضاعی شه (با هم از یه سینه شیر خوردن). اون فکر می کنه ازدواجش با این زن درسته و از این رابطه بچه ای به دنیا میاد. اینجا مرد به موضوع خواهر رضاعی بودن جاهله و قصد گناه نداره. بنابراین بچه، ولد ناشی از شبهه محسوب میشه.
2. جهل به حکم: مردی با زنی ازدواج می کنه که توی عده طلاقشه. اون مرد نمی دونه که ازدواج با زن در ایام عده، حرام و باطله. از این ازدواج هم فرزندی به دنیا میاد. اینجا مرد به حکم شرعی حرمت ازدواج در عده جاهله. این بچه هم ولد ناشی از شبهه است.
3. اشتباه در شناسایی: یه وقتایی هم پیش میاد که مردی تو تاریکی فکر می کنه همسر خودش رو می بینه و باهاش نزدیکی می کنه، در حالی که اون زن، همسرش نیست. این هم از مصادیق وطی به شبهه است.

مهم اینه که در همه این مثال ها، شخص واقعاً فکر می کرده که کارش درسته و قصد گناه و خلاف شرع نداشته. این حسن نیت و جهل، کلید تمایز شبهه از زناست.

ابعاد انسانی و فلسفه احکام (عدل الهی)

شاید شنیده باشید که بعضی ها می پرسن مگه این بچه گناهی کرده که باید یه سری محدودیت ها براش باشه؟ این عدالت الهی و فرزند نامشروع کجای ماجراست؟ این بخش دقیقاً برای پاسخ به این سوالات و روشن کردن ابعاد انسانی و فلسفه احکامه.

بی گناهی و عدم مسئولیت فرزند

اول از همه باید یه نکته اساسی رو گوشزد کنیم: فرزند در ارتکاب گناه والدینش هیچ نقشی نداشته. اون کاملاً بی گناه و معصومه. از نظر الهی و انسانی، این بچه، مثل هر انسان دیگه ای، محترم و دارای کرامته. احکامی که در مورد ولدالزنا وضع شده، هرگز به معنای این نیست که این کودک کمتر از بقیه ارزش داره یا باید مجازات بشه. مجازات، اگه قراره باشه، برای والدین زانی است.

فلسفه احکام فقهی: چرا اسلام برخی محدودیت ها را وضع کرده؟

حالا ممکنه بپرسید اگه این طور نیست، پس چرا اسلام بعضی از این محدودیت ها (مثل ارث نبردن یا محرومیت از بعضی مناصب) رو قرار داده؟ فلسفه این احکام رو میشه این جوری توضیح داد:

• حفظ نظام خانواده و جلوگیری از اختلاط انساب: یکی از مهم ترین اهداف اسلام، حفظ کانون خانواده و تضمین نسب های پاکه. اگه قرار باشه هر رابطه ای، چه شرعی و چه غیرشرعی، نسب کامل رو به همراه داشته باشه، کم کم مرزها از بین میره و اختلاط انساب پیش میاد که خودش منشأ کلی فساد و مشکلات اجتماعی میشه.
• جلوگیری از اشاعه فحشا: وقتی برای زنا، احکامی مثل عدم توارث یا عدم الحاق شرعی گذاشته میشه، در واقع یه نوع بازدارندگی ایجاد میشه تا مردم کمتر به سمت این گناه برن. این احکام، به نوعی پیامی برای جامعه است که ارزش خانواده و ازدواج رو بالا نگه داره.
• عدالت الهی و فرصت کمال: این محدودیت ها به معنای ظلم به فرزند نیست. ترازوی عدالت الهی، خیلی دقیق و حساب شده ست. هر کسی به اندازه تلاش و اختیار خودش مورد محاسبه قرار می گیره. فرزند نامشروع، هرچند ممکنه با مشکلاتی در شروع زندگیش مواجه باشه، اما راه کمال و سعادت برای اون هم بازه. خدا هیچ دری رو به روی بنده خودش نمی بنده. حتی در روایات داریم که کسی که با وجود موانع بیشتر، به سمت پاکی و کمال قدم برداره، اجر و پاداش بیشتری داره. این نشون میده که خداوند فرصت جبران و رشد رو به همه میده و به قول معروف هیچ بنده بی نصیب نمی ماند.

  در اسلام، فرزند نامشروع هیچ گناهی در تولدش ندارد و بار گناه بر دوش والدینی است که مرتکب زنا شده اند. عدالت الهی فرصت کمال و سعادت را برای هر انسانی، فارغ از نحوه تولدش، مهیا می سازد.

تأکید بر حمایت های اجتماعی و قانونی از فرزند نامشروع

با همه این اوصاف، قانون و جامعه موظفن از این فرزندان حمایت کنن. همون طور که دیدیم، قانون مدنی ایران و آرای وحدت رویه، کلی حقوق فرزند نامشروع مثل شناسنامه، نفقه و حضانت رو برای این بچه ها در نظر گرفته. این حمایت ها، نشون میده که با وجود تفاوت های فقهی، هدف اصلی، حفظ کرامت انسانی و ارائه فرصت های برابر برای زندگی به این کودکان بی گناهه.

احکام تکمیلی: سقط جنین، شهادت، قصاص و دیه

حالا که تصویر کلی از حکم فرزند نامشروع در اسلام روشن شد، می خوایم به چند مورد خاص تر و سوال برانگیزتر هم نگاهی بندازیم. این موارد ممکنه کمتر پیش بیان، اما دونستنشون مهمه.

سقط جنین نامشروع (حمل ناشی از زنا)

یه سوال مهم اینه که آیا میشه جنینی که از رابطه نامشروع و فرزند زنا به وجود اومده رو سقط کرد؟ از نظر فقهی، سقط جنین، حتی اگه از زنا باشه، حرامه. مگه اینکه حفظ جان مادر در خطر باشه و هیچ راه دیگه ای نباشه. یعنی جنین، حتی در این شرایط هم از حق حیات برخورداره و کشتن اون جایز نیست.

البته اگه جنین هنوز روح نگرفته باشه (معمولاً قبل از چهار ماهگی)، حکمش با بعد از دمیده شدن روح متفاوته، اما در هر صورت، فقها سقط رو جایز نمی دونن، مگر با ضرورت شرعی یا حفظ جان مادر. اگر کسی عالماً و عامداً جنین زنا رو سقط کنه، هم از نظر شرعی گناه بزرگی مرتکبه و هم ممکنه دیه بر گردنش بیفته.

شهادت ولدالزنا

در مورد شهادت فرزند نامشروع، بحث های فقهی مفصلی وجود داره. برخی فقها معتقدند که چون ولدالزنا طهارت مولد (پاکزادگی) نداره، شهادتش در بعضی امور مهم پذیرفته نمیشه. اما باید توجه داشت که این نظر، مربوط به شرایط خاصی در فقه و برای جلوگیری از شبهه و فساد در امور قضاوت بوده. در قانون فعلی، ملاک پذیرش شهادت، بیشتر بر پایه عدالت، صداقت و عدم اتهام به کذب گویی است و صرف تولد از زنا، مانع شهادت نیست، مگر اینکه شخص از عدالت ساقط شده باشد.

قصاص و دیه ولدالزنا

اینجا هم مثل بقیه جاها، جان انسان بی گناه، محترمه. اگه کسی فرزند نامشروعی رو به قتل برسونه، حکم قصاص ولدالزنا یا پرداخت دیه ولدالزنا جاری میشه. این یعنی قانون، جان اون بچه رو کاملاً برابر با بقیه افراد می دونه و هیچ تفاوتی قائل نیست.

در مورد دیه جنین ناشی از زنا هم باید بگم، اگه جنینی که از زنا به وجود اومده باشه و سقط بشه، دیه بهش تعلق می گیره. اینکه این دیه چقدره و به کی تعلق می گیره، خودش بحث مفصلیه. اما به طور کلی، فقها معتقدند اگه این جنین وارثی نداشته باشه (چون ولدالزنا از زانی و زانیه ارث نمی بره)، دیه اش به بیت المال تعلق می گیره. این هم برای حفظ حرمت جان و جلوگیری از پایمال شدن حقوقه.

تکلیف اخذ شناسنامه فرزند نامشروع

یکی از مهم ترین و عملی ترین مسائلی که توی این بحث پیش میاد، تکلیف اخذ شناسنامه فرزند نامشروعه. قبلاً یه سری ابهامات و اختلاف نظرها بود، اما الان تکلیف کاملاً روشنه.

همون طور که قبلاً هم اشاره کردیم، با رأی وحدت رویه شماره ۶۱۷ دیوان عالی کشور، دیگه هیچ بهانه ای برای عدم صدور شناسنامه برای فرزند نامشروع وجود نداره. این رأی می گه که زانی (پدر عرفی) موظفه برای این فرزند شناسنامه بگیره. چرا؟ چون این حق طبیعی و اساسی هر انسانیه که هویت داشته باشه و بتونه از حقوق شهروندیش استفاده کنه.

پس، اگه خدای نکرده با همچین موقعیتی روبرو شدین، بدونین که فرزندتون حق شناسنامه داره و پدر عرفی (زانی) موظفه این کار رو انجام بده. این نشون میده که قانون ما، با وجود نگاه فقهی به موضوع، در نهایت از حقوق انسانی کودکان حمایت قاطع می کنه و اجازه نمیده بی گناهی اونا پایمال بشه.

جمع بندی نهایی و کلام آخر

خلاصه همه حرفامون این شد که حکم فرزند نامشروع در اسلام، یه بحث چند بُعدیه؛ هم جنبه های فقهی داره، هم حقوقی و هم انسانی. دیدیم که اسلام و قانون ایران، با وجود اینکه روابط خارج از چارچوب ازدواج رو زشت می دونن و مجازات هایی برای والدین زانی در نظر گرفتن، اما این فرزند رو کاملاً بی گناه و معصوم می دونن. این بچه، از نظر خیلی از حقوق اساسی مثل شناسنامه، نفقه و حضانت، درست مثل یک فرزند مشروع حمایت میشه.

تفاوت اصلی و مهم بین ولدالزنا و ولد ناشی از شبهه رو هم متوجه شدیم. بچه ای که از شبهه به دنیا میاد، تقریباً هیچ محدودیتی نداره و تمام حقوق یک فرزند مشروع رو داراست، اما ولدالزنا، از نظر شرعی به والدینش ملحق نمیشه و مهم ترین محرومیتش، عدم توارث (ارث نبردن) از پدر و مادر عرفی و اقوام اون هاست.

فلسفه این احکام هم، نه مجازات فرزند، که حفظ نظم جامعه، جلوگیری از اختلاط انساب و اشاعه فحشاست. عدالت الهی و فرزند نامشروع به این معناست که راه کمال و سعادت برای هر انسانی، فارغ از شرایط تولدش، بازه و خداوند هرگز به کسی ظلم نمی کنه.

امیدوارم این مقاله تونسته باشه به تمام سوالات و ابهامات شما در مورد این موضوع پیچیده و حساس پاسخ بده و شفافیت لازم رو ایجاد کرده باشه. اگه سوال خاصی دارید، همیشه بهترین راه اینه که با متخصصین حقوقی و مشاورین خانواده صحبت کنید تا با توجه به شرایط خودتون، بهترین راهنمایی رو دریافت کنید. هدف نهایی همینه که کرامت انسانی حفظ بشه و مصلحت جامعه، فدای نادانی یا اشتباه افراد نشه.