جنین پنج ماهه چه شکلیه؟

در پنج ماهگی بارداری که معادل هفته های ۱۷ تا ۲۰ بارداری است جنین به یک نقطه عطف مهم در رشد و تکامل خود می رسد. در این مرحله جنین دیگر یک توده سلولی ساده نیست بلکه به یک انسان کوچک با ویژگی های قابل تشخیص تبدیل شده است. به طور خلاصه یک جنین پنج ماهه شبیه یک نوزاد کوچک اما بسیار ظریف است. طول قد او حدود ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر و وزن تقریبی اش بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ گرم است. پوست او هنوز بسیار نازک و شفاف است و رگ های خونی از زیر آن قابل مشاهده هستند. موهای نازکی به نام لانوگو تمام بدن او را پوشانده است و ورنیکس کازئوزا یک ماده سفید و پنیری شکل پوست او را برای محافظت در برابر مایع آمنیوتیک می پوشاند. اندام های جنسی او به اندازه ای رشد کرده اند که در سونوگرافی قابل تشخیص هستند و حرکات جنین به طور فزاینده ای قوی و محسوس می شوند.

تعریف علمی جنین پنج ماهه و مراحل رشد

از منظر علمی و پزشکی جنین پنج ماهه به مرحله ای از رشد انسان در رحم مادر اطلاق می شود که در حدود هفته های ۱۷ تا ۲۰ بارداری رخ می دهد. بارداری به طور معمول به سه دوره سه ماهه (تریمستر) تقسیم می شود و پنج ماهگی در اواسط تریمستر دوم قرار می گیرد. این دوره زمانی یک دوره انتقالی مهم در رشد جنین است که با سرعت رشد فیزیکی قابل توجه و تکامل سیستم های ارگان های حیاتی مشخص می شود.

مراحل رشد جنین از لقاح تخمک توسط اسپرم آغاز شده و به طور مداوم تا زمان تولد ادامه می یابد. پس از لقاح سلول تخم بارور شده (زیگوت) تقسیم می شود و به مورولا و سپس به بلاستوسیست تبدیل می شود. بلاستوسیست در دیواره رحم لانه گزینی می کند و دوره جنین زایی (امبریوژنز) آغاز می شود. در طی جنین زایی که تقریباً تا هفته هشتم بارداری ادامه دارد اندام ها و ساختارهای اصلی بدن شکل می گیرند. از هفته نهم بارداری به بعد به موجود در حال رشد جنین گفته می شود و مرحله جنین زایی به مرحله جنین تغییر می کند.

در پنج ماهگی جنین از مراحل اولیه تشکیل اندام ها عبور کرده و وارد مرحله ای می شود که بر رشد و بلوغ این اندام ها تمرکز دارد. سیستم عصبی سیستم گردش خون سیستم تنفسی سیستم گوارشی و سیستم ادراری همگی در این مرحله به سرعت در حال تکامل هستند. عضلات و استخوان ها قوی تر می شوند و حرکات جنین هماهنگ تر می شوند. حواس جنین به ویژه حس شنوایی به طور قابل توجهی توسعه می یابند و جنین به تدریج قادر به پاسخ به محرک های خارجی می شود.

ویژگی های ظاهری جنین پنج ماهه

اندازه و وزن : جنین پنج ماهه به طور متوسط حدود ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر طول دارد که از سر تا پاشنه پا اندازه گیری می شود. وزن او نیز در این مرحله بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ گرم متغیر است. این اندازه ها و وزن ها تقریبی هستند و بسته به عوامل مختلفی از جمله ژنتیک تغذیه مادر و سلامت کلی بارداری می توانند متفاوت باشند.

پوست : پوست جنین پنج ماهه هنوز بسیار نازک ظریف و تقریباً شفاف است. به دلیل نازکی پوست رگ های خونی زیر آن به وضوح قابل مشاهده هستند و رنگ پوست را صورتی مایل به قرمز نشان می دهند. پوست جنین در این مرحله با دو لایه محافظ پوشیده شده است :

• لانوگو : لانوگو موهای بسیار نرم و نازکی است که تمام بدن جنین را می پوشاند. تصور می شود که لانوگو به تنظیم دمای بدن جنین و محافظت از پوست ظریف او در برابر مایع آمنیوتیک کمک می کند. لانوگو معمولاً در اواخر بارداری و پس از تولد به تدریج از بین می رود.
• ورنیکس کازئوزا : ورنیکس کازئوزا یک ماده سفید غلیظ و پنیری شکل است که روی پوست جنین را می پوشاند. این ماده از ترشحات غدد چربی جنین و سلول های مرده پوست تشکیل شده است. ورنیکس کازئوزا نقش های متعددی دارد از جمله :
  • محافظت از پوست : ورنیکس پوست جنین را در برابر خیس خوردگی و آسیب های ناشی از قرار گرفتن طولانی مدت در مایع آمنیوتیک محافظت می کند.
  • حفظ رطوبت : ورنیکس به حفظ رطوبت پوست جنین کمک می کند و از خشکی آن جلوگیری می کند.
  • سهولت زایمان : ورنیکس به لغزنده شدن پوست جنین کمک می کند و فرآیند زایمان را تسهیل می کند.
  • خواص ضد میکروبی : ورنیکس دارای خواص ضد میکروبی است و می تواند از جنین در برابر عفونت ها محافظت کند.

ویژگی های صورت : در پنج ماهگی ویژگی های صورت جنین به طور فزاینده ای مشخص و شبیه به یک نوزاد می شود.

• چشم ها : چشم های جنین در طرفین صورت قرار گرفته اند و پلک ها تشکیل شده اند. مژه ها و ابروها هنوز وجود ندارند اما فولیکول های موی آنها در حال شکل گیری هستند. چشم ها هنوز بسته اند اما جنین می تواند نور را از طریق پلک های خود تشخیص دهد.
• گوش ها : گوش های جنین در موقعیت نهایی خود در طرفین سر قرار گرفته اند. ساختارهای داخلی گوش که مسئول شنوایی و تعادل هستند به طور قابل توجهی توسعه یافته اند.
• بینی : بینی جنین شکل گرفته و سوراخ های بینی قابل مشاهده هستند.
• دهان : دهان جنین شکل گرفته و لب ها زبان و لثه ها قابل تشخیص هستند. جوانه های چشایی روی زبان شروع به شکل گیری کرده اند.
• گونه ها و چانه : گونه ها و چانه جنین برجسته تر شده اند و صورت او گردتر و پرتر به نظر می رسد.

اندام ها : اندام های جنین در پنج ماهگی به طور کامل شکل گرفته اند و به نسبت بدن در حال رشد هستند.

• بازوها و پاها : بازوها و پاهای جنین بلندتر و قوی تر شده اند. انگشتان دست و پا به طور کامل از هم جدا شده اند و ناخن ها شروع به رشد کرده اند.
• دست ها و پاها : دست ها و پاهای جنین کوچک اما به خوبی شکل گرفته اند. انگشتان دست و پا دارای خطوط و چین های پوستی مشخصی هستند که به مرور زمان به اثر انگشت و اثر پا تبدیل می شوند.
• اندام های جنسی : اندام های جنسی خارجی جنین به اندازه ای رشد کرده اند که در سونوگرافی قابل تشخیص هستند. در جنین های پسر بیضه ها شروع به پایین آمدن از شکم به داخل کیسه بیضه می کنند (اگرچه ممکن است این روند تا زمان تولد کامل نشود). در جنین های دختر تخمدان ها و رحم به طور کامل شکل گرفته اند.

تکامل اندام ها و سیستم های بدن در پنج ماهگی

پنج ماهگی بارداری دوره اوج تکامل اندام ها و سیستم های بدن جنین است. در این مرحله اندام های اصلی که در مراحل اولیه جنینی شکل گرفته اند به سرعت در حال رشد و بلوغ هستند تا برای زندگی خارج از رحم آماده شوند.

• سیستم عصبی : سیستم عصبی جنین در پنج ماهگی به سرعت در حال توسعه است. مغز به طور قابل توجهی بزرگتر شده و ساختارهای پیچیده تری مانند مخچه (مسئول تعادل و هماهنگی) و ساقه مغز (کنترل عملکردهای حیاتی مانند تنفس و ضربان قلب) در حال شکل گیری هستند. سلول های عصبی (نورون ها) به سرعت تکثیر و مهاجرت می کنند و ارتباطات عصبی (سیناپس ها) بین آنها در حال ایجاد شدن است. نخاع نیز به طور کامل شکل گرفته و در حال رشد است. حواس پنجگانه جنین در این مرحله به تدریج در حال توسعه هستند.
  • حس شنوایی : گوش های جنین به اندازه ای توسعه یافته اند که می تواند صداهای محیط اطراف از جمله صدای قلب مادر صدای روده مادر و صداهای خارجی مانند موسیقی و صحبت کردن را بشنود. جنین ممکن است به صداهای بلند واکنش نشان دهد.
  • حس بینایی : اگرچه چشم های جنین هنوز بسته اند اما شبکیه چشم به نور حساس شده است و جنین می تواند نور روشن را از تاریکی تشخیص دهد.
  • حس چشایی : جوانه های چشایی روی زبان جنین در حال شکل گیری هستند و جنین ممکن است بتواند طعم مایع آمنیوتیک را تشخیص دهد.
  • حس بویایی : سوراخ های بینی جنین باز شده اند و گیرنده های بویایی در بینی در حال توسعه هستند.
  • حس لامسه : پوست جنین به لمس حساس است و جنین می تواند احساس فشار درد و دما را تجربه کند.
• سیستم گردش خون : قلب جنین در پنج ماهگی به طور کامل شکل گرفته و به طور منظم و قوی پمپاژ می کند. ضربان قلب جنین در این مرحله معمولاً بین ۱۲۰ تا ۱۶۰ ضربه در دقیقه است. سیستم گردش خون جنین به طور مداوم در حال رشد و توسعه است و رگ های خونی جدید در سراسر بدن جنین شکل می گیرند.
• سیستم تنفسی : سیستم تنفسی جنین در پنج ماهگی هنوز به طور کامل توسعه نیافته است اما ریه ها به سرعت در حال رشد هستند. راه های هوایی (نای نایژه ها و نایژک ها) در حال شکل گیری هستند و کیسه های هوایی کوچک (آلوئول ها) در ریه ها شروع به ظاهر شدن می کنند. جنین در این مرحله شروع به انجام حرکات تنفسی می کند که به تمرین عضلات تنفسی و آماده سازی ریه ها برای تنفس پس از تولد کمک می کند. با این حال ریه های جنین پنج ماهه هنوز قادر به تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن به طور موثر نیستند و جنین در این مرحله قادر به زنده ماندن خارج از رحم مادر نیست.
• سیستم گوارشی : سیستم گوارشی جنین در پنج ماهگی به طور قابل توجهی توسعه یافته است. معده روده کوچک و روده بزرگ شکل گرفته اند و جنین شروع به بلعیدن مایع آمنیوتیک می کند. مایع آمنیوتیک بلعیده شده از طریق سیستم گوارشی جنین عبور می کند و مواد زائد آن به صورت مکونیوم (اولین مدفوع نوزاد) در روده بزرگ جمع می شود. کبد و پانکراس نیز در حال رشد هستند و شروع به تولید صفرا و آنزیم های گوارشی می کنند.
• سیستم ادراری : کلیه های جنین در پنج ماهگی به طور کامل شکل گرفته و فعال هستند. کلیه ها مایع آمنیوتیک را فیلتر می کنند و ادرار تولید می کنند. ادرار جنین به مایع آمنیوتیک دفع می شود و به حفظ حجم و ترکیب مایع آمنیوتیک کمک می کند. مثانه جنین نیز شکل گرفته و ادرار در آن جمع می شود تا زمانی که دفع شود.
• سیستم اسکلتی و عضلانی : استخوان های جنین در پنج ماهگی به تدریج در حال استخوانی شدن هستند. اسکلت جنین هنوز عمدتاً از غضروف تشکیل شده است که به مرور زمان به استخوان تبدیل می شود. عضلات جنین قوی تر شده اند و جنین می تواند حرکات هماهنگ تری انجام دهد.

حرکات و فعالیت های جنین پنج ماهه

در پنج ماهگی بارداری مادر معمولاً برای اولین بار حرکات جنین را به طور واضح و منظم احساس می کند. این حرکات که به نام تکان خوردن جنین یا کوئیکنیگ (Quickening) شناخته می شوند می توانند به صورت ضربه های خفیف پرش ها چرخیدن ها یا غلت زدن ها احساس شوند. در ابتدا حرکات جنین ممکن است خفیف و نامنظم باشند اما به تدریج قوی تر و مکررتر می شوند.

انواع حرکات جنین پنج ماهه شامل موارد زیر است :

• لگد زدن و ضربه زدن : جنین با پاها و دست های خود به دیواره رحم لگد می زند و ضربه می زند. این حرکات معمولاً قوی ترین و محسوس ترین حرکات جنین هستند.
• کشیدن و دراز کردن : جنین دست ها و پاهای خود را دراز می کند و عضلات خود را می کشد. این حرکات ممکن است به صورت کشش یا فشار در شکم مادر احساس شوند.
• چرخیدن و غلت زدن : جنین در مایع آمنیوتیک حرکت می کند و می چرخد و غلت می زند. این حرکات ممکن است به صورت احساس حرکت در شکم مادر احساس شوند.
• مکیدن و بلعیدن : جنین انگشت شست خود را می مکد و مایع آمنیوتیک را می بلعد. این حرکات به رشد عضلات صورت و فک جنین کمک می کنند و رفلکس مکیدن را برای تغذیه پس از تولد آماده می کنند.
• خمیازه کشیدن و سکسکه کردن : جنین ممکن است خمیازه بکشد و سکسکه کند. سکسکه جنین معمولاً به صورت حرکات ریتمیک و خفیف در شکم مادر احساس می شود.

حرکات جنین نشان دهنده سلامت و فعالیت او است. کاهش یا توقف حرکات جنین می تواند نشانه وجود مشکل باشد و در صورت بروز چنین وضعیتی مراجعه فوری به پزشک ضروری است.

روش های ارزیابی سلامت و رشد جنین پنج ماهه

در پنج ماهگی بارداری چندین روش پزشکی برای ارزیابی سلامت و رشد جنین وجود دارد :

• معاینه بالینی : پزشک در معاینات معمول دوران بارداری به بررسی اندازه رحم (که باید با سن بارداری مطابقت داشته باشد) و صدای قلب جنین (با استفاده از گوشی پزشکی یا دستگاه داپلر) می پردازد. صدای قلب جنین طبیعی در این مرحله باید بین ۱۲۰ تا ۱۶۰ ضربه در دقیقه باشد.
• سونوگرافی : سونوگرافی یکی از مهم ترین ابزارهای ارزیابی سلامت و رشد جنین در پنج ماهگی است. سونوگرافی آنومالی اسکن (Anomaly Scan) که معمولاً بین هفته های ۱۸ تا ۲۲ بارداری انجام می شود به طور خاص برای بررسی دقیق آناتومی جنین و شناسایی احتمالی ناهنجاری های ساختاری طراحی شده است. در سونوگرافی آنومالی اسکن موارد زیر به دقت بررسی می شوند :
  • اندازه و وزن جنین : سونوگرافی می تواند اندازه جنین را اندازه گیری کند و تخمینی از وزن او ارائه دهد. این اندازه گیری ها به ارزیابی رشد جنین و شناسایی احتمالی محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) کمک می کنند.
  • آناتومی جنین : سونوگرافی آنومالی اسکن به پزشک اجازه می دهد تا اندام های جنین را به طور دقیق بررسی کند و وجود ناهنجاری های ساختاری در مغز قلب کلیه ها اندام ها و سایر قسمت های بدن را بررسی کند.
  • جنسیت جنین : در سونوگرافی آنومالی اسکن معمولاً جنسیت جنین قابل تشخیص است (در صورت تمایل والدین).
  • مایع آمنیوتیک : سونوگرافی حجم مایع آمنیوتیک اطراف جنین را ارزیابی می کند. حجم غیر طبیعی مایع آمنیوتیک می تواند نشانه ای از مشکلات جنین یا مادر باشد.
  • جفت : سونوگرافی موقعیت و وضعیت جفت را بررسی می کند.
• آمنیوسنتز : آمنیوسنتز یک روش تشخیصی تهاجمی است که در آن مقدار کمی از مایع آمنیوتیک با استفاده از یک سوزن نازک که از طریق شکم مادر وارد رحم می شود برداشته می شود. آمنیوسنتز معمولاً بین هفته های ۱۵ تا ۲۰ بارداری انجام می شود و برای موارد زیر استفاده می شود :
  • تشخیص ناهنجاری های کروموزومی : آمنیوسنتز می تواند ناهنجاری های کروموزومی مانند سندرم داون سندرم ادوارد و سندرم پاتائو را تشخیص دهد.
  • تشخیص نقص لوله عصبی : آمنیوسنتز می تواند نقص لوله عصبی مانند اسپینا بیفیدا (شکاف مهره ای) را تشخیص دهد.
  • تشخیص عفونت های جنینی : آمنیوسنتز می تواند عفونت های جنینی مانند عفونت سیتومگالوویروس (CMV) یا توکسوپلاسموز را تشخیص دهد.
  • تعیین جنسیت جنین : آمنیوسنتز می تواند جنسیت جنین را با دقت بسیار بالا تعیین کند.

آمنیوسنتز یک روش تهاجمی است و خطر کمی برای سقط جنین دارد (حدود ۰.۵ تا ۱ درصد). بنابراین آمنیوسنتز معمولاً فقط در مواردی که خطر ناهنجاری های جنینی بالا باشد توصیه می شود.

عوامل مؤثر بر رشد و تکامل جنین

رشد و تکامل جنین در پنج ماهگی تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد از جمله :

• ژنتیک : ژن های به ارث رسیده از والدین نقش مهمی در تعیین ویژگی های فیزیکی و پتانسیل رشد جنین دارند.
• تغذیه مادر : تغذیه مادر در دوران بارداری تأثیر مستقیمی بر رشد و تکامل جنین دارد. مادر باید یک رژیم غذایی متعادل و غنی از مواد مغذی ضروری مانند پروتئین کربوهیدرات چربی های سالم ویتامین ها و مواد معدنی داشته باشد. کمبود مواد مغذی می تواند منجر به محدودیت رشد جنین و مشکلات سلامتی در آینده شود.
• سلامت مادر : سلامت مادر در دوران بارداری نیز بر رشد جنین تأثیر می گذارد. بیماری های مزمن مادر مانند دیابت فشار خون بالا و بیماری های خود ایمنی می توانند بر رشد جنین تأثیر منفی بگذارند. عفونت های مادر نیز می توانند به جنین منتقل شوند و باعث مشکلات سلامتی شوند.
• سبک زندگی مادر : سبک زندگی مادر در دوران بارداری از جمله سیگار کشیدن مصرف الکل و مواد مخدر و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی مضر می تواند بر رشد و تکامل جنین تأثیر منفی بگذارد.
• مراقبت های دوران بارداری : مراقبت های منظم دوران بارداری و انجام معاینات و آزمایش های توصیه شده به شناسایی و مدیریت مشکلات احتمالی مادر و جنین کمک می کند و به بهبود پیامدهای بارداری منجر می شود.

راهکارهای حفظ سلامت مادر و جنین در پنج ماهگی

برای اطمینان از سلامت مادر و جنین در پنج ماهگی و ادامه بارداری سالم رعایت نکات زیر توصیه می شود :

• مراقبت های منظم دوران بارداری : به طور منظم به پزشک یا ماما مراجعه کنید و تمام معاینات و آزمایش های توصیه شده را انجام دهید.
• تغذیه سالم : یک رژیم غذایی متعادل و غنی از مواد مغذی مصرف کنید. از مصرف غذاهای ناسالم فرآوری شده و نوشیدنی های شیرین پرهیز کنید.
• مصرف مکمل های دوران بارداری : طبق توصیه پزشک مکمل های دوران بارداری مانند اسید فولیک آهن کلسیم و ویتامین D را مصرف کنید.
• هیدراته ماندن : روزانه مقدار کافی آب بنوشید.
• فعالیت بدنی منظم : به طور منظم ورزش های سبک و مناسب دوران بارداری را انجام دهید مگر اینکه پزشک منع کرده باشد.
• استراحت کافی : به اندازه کافی استراحت کنید و از استرس و اضطراب دوری کنید.
• اجتناب از مواد مضر : از سیگار کشیدن مصرف الکل و مواد مخدر و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی مضر خودداری کنید.
• گزارش هرگونه علامت غیرطبیعی : در صورت مشاهده هرگونه علامت غیرطبیعی مانند خونریزی واژینال درد شدید شکم کاهش حرکات جنین یا تب فوراً به پزشک مراجعه کنید.

نتیجه گیری علمی و کاربردی

جنین پنج ماهه یک انسان کوچک در حال رشد است که ویژگی های ظاهری و سیستم های بدنی او به سرعت در حال تکامل هستند. در این مرحله جنین شبیه یک نوزاد کوچک اما بسیار ظریف است و حرکات او به طور فزاینده ای محسوس می شوند. پنج ماهگی بارداری یک دوره مهم برای ارزیابی سلامت و رشد جنین است و سونوگرافی آنومالی اسکن نقش کلیدی در شناسایی احتمالی مشکلات ساختاری جنین ایفا می کند. با مراقبت های مناسب دوران بارداری تغذیه سالم و سبک زندگی سالم مادر می تواند به سلامت خود و جنین کمک کند و بارداری موفقی را تجربه کند.

پرسش های متداول (FAQ)

۱. آیا جنین پنج ماهه می تواند خارج از رحم زنده بماند؟

خیر جنین پنج ماهه قادر به زنده ماندن خارج از رحم مادر نیست. ریه های جنین در این مرحله هنوز به طور کامل توسعه نیافته اند و قادر به تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن به طور موثر نیستند. جنین برای زنده ماندن به حمایت کامل مادر و جفت نیاز دارد.

۲. آیا می توان جنسیت جنین پنج ماهه را تشخیص داد؟

بله در سونوگرافی آنومالی اسکن که معمولاً در پنج ماهگی بارداری انجام می شود اندام های جنسی جنین به اندازه ای رشد کرده اند که جنسیت او قابل تشخیص است. البته دقت تشخیص جنسیت در سونوگرافی به عوامل مختلفی از جمله موقعیت جنین و کیفیت تصویر سونوگرافی بستگی دارد.

۳. اگر حرکات جنین پنج ماهه کم شود چه باید کرد؟

کاهش یا توقف حرکات جنین می تواند نشانه وجود مشکل باشد و نیاز به بررسی فوری پزشکی دارد. اگر متوجه کاهش محسوس در حرکات جنین خود شدید فوراً با پزشک یا ماما تماس بگیرید یا به نزدیکترین مرکز درمانی مراجعه کنید. پزشک با انجام معاینات و آزمایش های لازم سلامت جنین را بررسی خواهد کرد و اقدامات لازم را انجام خواهد داد.

تأکید مهم : اطلاعات ارائه شده در این مقاله صرفاً جنبه عمومی و آموزشی دارد و نباید به عنوان جایگزینی برای مشاوره تشخیص یا درمان پزشکی حرفه ای در نظر گرفته شود. همواره برای هرگونه سؤال یا نگرانی در مورد بارداری و سلامت جنین خود با پزشک متخصص زنان و زایمان یا ماما مشورت کنید. پزشک شما با توجه به شرایط خاص شما بهترین توصیه ها و مراقبت ها را ارائه خواهد داد.

 

منبع مقاله: شرکت نیکان فارمد مهر