جایگاه اسباب بازی در ایران باستان

تاثیر اسباب بازی بر رشد فردی و اجتماعی کودکان موضوعی انکارناپذیر است که از گذشته های بسیار دور مورد توجه قرار داشته است؛ چنانچه وجود اسباب بازی های باستانی کشف شده بیانگر این اهمیت بوده و نشان می دهد بخشی از روند رشد کودک حتی در دوران پیشینیان، وابسته به اسباب بازی بوده است.

به گزارش گولوپ، یکی از عناصر ماندگار هر ملت کــه ارتباط تنگاتنگی با ذایقه فرهنگی آنها دارد، بازی های سنتی است که در بطن تاریخ، مجال بروز و ظهور می یابند. کسی به شکل کاملا دقیق نمی داند بازی ها از چه زمان و از کجا آغاز شده اند و چه کسی یا کسانی آغازگر آنها بوده اند، اما گاهی این بازی ها از آثار ادبی، هنری و تحقیقات سر درآورده اند، که می توان به قدمت برخی از آنها پی برد.

تاکنون در ایران، اشیاء باستانی زیادی از دل خاک بیرون آمده اند؛ اشیایی که نه درون مقبره ای پیدا شده اند، تا هویت خاصی بگیرند و نه نوشته ای همراهشان بوده تا علت ساختشان را برای ما روشن کند. اشیایی که یا در ابعاد کوچک ساخته شده اند، یا نقش و طرحی کودکانه دارند و یا حدس به ابزار بازی بودنشان است. این آثار شامل طیف وسیعی از سفالینه های کوچک با شیوه ساخت ناشیانه، پیکرک های گِلی و فلزی کوچک انسانی و حیوانی، مجسمه های چرخدار و پیکرک های مادران با کودکی در آغوش است که همه به نوعی، یادآور بازی های کودکان با توجه به شرایط زمانی آن دوره هستند.

ایران کشوری با تاریخ چندهزارساله است که باید اسباب بازی هایی به همین قدمت هم داشته باشد، اما در این زمینه تاریخ مدونی وجود ندارد؛ هرچند نبود تاریخ مشخص، دلیلی بر نبود اسباب بازی در دوران کهن این سرزمین نیست. کشفیات باستان شناسی که تا به حال در مناطق مارلیک، رودبار، لرستان، بیشاپور فارس، تل باکون فارس، کرمانشاه و شهرِ سوخته انجام شده اسناد مطمینی برای اثبات این ادعاست که اسباب بازی از همین دوره ها وسیله محبوب کودکان آن روزگار بوده است. اشیاء کشف شده در این نواحی بیش تر مربوط به هزاره اول و دوم پیش از میلاد است که کم و بیش با تاریخ ایران همخوانی دارد. به عنوان مثال یکی از کهن ترین بازی های فکری دنیا یعنی «تخته بازی» و مهره ها و تاس های بازی، مشابه نمونه های مکشوف از جیرفت، از داخل یکی از قبور محوطه باستانی دوران مفرغ شهرِ سوخته (57 کیلومتری جاده زابل به زاهدان) به دست آمده است.

ساخت اسباب بازی با قدمتی به درازای تاریخ

از اسباب بازی های کودکان ایرانی در دوره های پیش از اسلام، اطلاعات چندانی در دست نیست، اما پس از شکل گیری خط و کتابت نیز بعضی از نویسندگان دوره های بعد از اسلام در نوشته های خود جسته و گریخته نام بعضی از اسباب بازی ها مانند دُهُل، بوق، گردونچه و اسب جوبی را ذکر کرده اند.

در ساخت اسباب بازی های باستانی ایران، استفاده از مواد سفال، مفرغ، شیشه و…دیده می شود که بر ظرافت و کارکرد اســباب بازی موثر بوده است؛ برای مثال در دوره های تاریخی مختلف، از سفال و مفرغ و با پیشرفت های بیشتر از نقره و شیشه برای قشر مرفه جامعه، اسباب بازی هایی ساخته شده است.

اسباب بازی ها انواع مختلفی دارند؛ ممکن است ساخته شده از وسایل پیش پا افتاده یا پیچیده و دارای قطعات و تکه های بسیار باشند. اسباب بازی صرفا برای بازی در نظر گرفته نمی شده؛ بلکه بیشتر عملکرد آن و یا حتی بحث آموزش از طریق شبیه سازی موجودات مورد توجه بوده است. اسباب بازی هایی مانند موش سفالی، مجسمه های کوچک مفرغی و گوزن پیداشده در تپه مارلیک، همه به گونه ای برای آشنایی کودکان با محیط اطراف، شناخت موجودات و پرورش قوه تخیل کودکان است. از منظر فرم نیز با توجه به کاربرد آموزشی اسباب بازی های ابتدایی و شبیه سازی دنیای اطراف، اسباب بازی ها در ابتدا از ساده ترین و ملموس ترین فرم ممکن برخوردار بوده اند و با گذر زمان و پیشرفت و تکامل انسانی شاهد فرم های ظریف تر و دقیق تر این وسایل نسبت به گذشته هستیم که در ادامه به 5 نمونه از اسباب بازی های باستانی اشاره می کنیم.

*چهارچرخه ها*

این گونه از پیکرک ها یادآور اسباب بازی های امروزی مانند خودروهایی است که کودکان با به حرکت درآوردن آنها تحرک بیشتری را تجربه می کردند. ساخت این وسایل متحرک از سفال و فلز مانند پیکرک مفرغی کشف شده در مارلیک در سه هزار سال پیش در مناطق شمالی ایران رواج داشته است. پیکرک هایی که نمونه های آن در موزه های مصر و یونان به نمایش درآمده است.