تأثیرات فرهنگی و اجتماعی

تأثیرات فرهنگی و اجتماعی، مثل تار و پود یه فرش دستباف، زندگی ما رو شکل میدن. این تأثیرات در واقع همون تغییراتی هستن که فرهنگ و اجتماع روی همدیگه میذارن؛ مثلاً چطور آداب و رسوم، زبان و ارزش های ما رفتارمون رو تو جامعه تعیین می کنن یا چطور پیشرفت تکنولوژی و مهاجرت، سنت ها و باورهای یه ملت رو عوض می کنن. درک این بده بست های فرهنگی و اجتماعی برای اینکه بتونیم تو دنیای امروز یه زندگی پایدار و باکیفیت داشته باشیم، از نون شب واجب تره. همش هم فقط به شناخت کلی این مفاهیم خلاصه نمیشه، بلکه باید بدونیم چطور می تونیم این تأثیرات رو شناسایی، پیش بینی و حتی مدیریت کنیم تا بتونیم مسیر توسعه رو درست بریم و از پشیمونی های بعدی جلوگیری کنیم.

زندگی ما پر از پدیده ها و اتفاقاته که هر کدومشون یه رد پایی روی فرهنگ و اجتماع ما میذارن. گاهی این رد پاها کوچیک و نامحسوسن، اما بعضی وقتا چنان عمیق و وسیع میشن که ریشه های یه جامعه رو از بیخ و بن تکون میدن. برای همین، شناخت و تحلیل این تأثیرات، دیگه یه موضوع صرفاً دانشگاهی نیست؛ بلکه ابزاریه حیاتی برای هر کسی که دلش میخواد دنیای اطرافش رو بهتر بفهمه و تو ساختن یه آینده بهتر، سهمی داشته باشه. تو این مقاله، قراره با هم قدم به قدم پیش بریم و این موضوع پیچیده اما جذاب رو باز کنیم: از اینکه فرهنگ و اجتماع اصلاً چی هستن و چطور روی همدیگه اثر میذارن، تا یه روش خیلی مهم به اسم «ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی» یا همون ATAF که به ما کمک می کنه این تأثیرات رو قبل از اینکه کار از کار بگذره، شناسایی و مدیریت کنیم. پس آماده باشین که قراره یه سفر جذاب به دنیای آدم ها و باورهاشون داشته باشیم.

فرهنگ و اجتماع، یک رقصِ دائمی و متقابل

اصلاً بیایید از اول شروع کنیم؛ از مبانی. وقتی از «فرهنگ» و «اجتماع» حرف می زنیم، دقیقاً منظورمون چیه؟ این دو تا واژه، مثل دو روی یه سکه می مونن، که بدون هم معنی کاملی ندارن. فرهنگ، اون چیزیه که به ما هویت میده؛ آداب و رسوم، باورها، ارزش ها، زبونی که باهاش حرف می زنیم، حتی غذاهایی که می خوریم و لباس هایی که می پوشیم، همه شون بخشی از فرهنگ ما هستن. در واقع، فرهنگ مجموعه چیزهایی هست که تو یه گروه یا جامعه، نسل به نسل منتقل میشه و به ما میگه چطور فکر کنیم، چطور رفتار کنیم و چطور زندگی کنیم.

فرهنگ چیه؟ جامعه چیه؟ رقصشون چطوره؟

کلمه «فرهنگ» از فارسی میانه و پهلوی اومده، از دو بخش «فر» به معنی فروغ و جلوه الهی، و «هنگ» به معنی بالا آوردن و نمایان کردن. انگار که فرهنگ یه چیزیه که روح انسان رو شکوفا می کنه. تو زبان های اروپایی هم، مثل Culture، به معنی پرورش و تربیت استفاده میشه. از نگاه انسان شناسی و جامعه شناسی، فرهنگ فقط یه سری تعریف خشک و خالی نیست، بلکه یه مفهوم خیلی وسیع تره. فرهنگ مجموعه رفتارها، برخوردها و به قول متخصص ها، همون هنجارهاییه که آدما تو یه جامعه انجام میدن و بهش باور دارن. چیزهایی مثل زبان، نمادها، دانش، تکنولوژی، آداب و رسوم، همه اجزای فرهنگ رو تشکیل میدن.

حالا «جامعه» یا «اجتماع» چیه؟ جامعه، گروهی از آدما هستن که تو یه محدوده جغرافیایی مشخص زندگی می کنن و روابط و تعاملات خاص خودشون رو دارن. جامعه شامل ساختارها، نهادها (مثل خانواده، مدرسه، دولت)، گروه ها و روابطی میشه که بین افراد وجود داره.

حالا نکته اینجاست که فرهنگ و اجتماع، یه رابطه پویا و متقابل دارن. این طور نیست که یکی ثابت باشه و اون یکی روی اون تأثیر بذاره؛ نه، هر دوتاشون مدام همدیگه رو شکل میدن و تغییر میدن. فرهنگ به جامعه هویت میده، ارزش ها و هنجارها رو توش نهادینه می کنه، و جامعه هم با اتفاقاتی که توش میفته، مثلاً مهاجرت ها، پیشرفت های تکنولوژیک، یا حتی بحران ها، فرهنگ رو دائم عوض می کنه و از نو می سازه. این یه رقص همیشگی و بی پایانه که توش هر مرحله، مرحله بعدی رو تحت تأثیر قرار میده.

فرهنگ، اون چیزیه که ما باهاش زندگی می کنیم. این فرهنگه که به تک تک افراد جامعه یاد میده چه هدف ها و رفتارهایی ارزش دارن و کدوم ها بیهوده هستن.

فرهنگ، چطور زندگی اجتماعی ما رو می سازه؟

فرهنگ مثل یه جور عینکه که ما باهاش دنیا رو می بینیم. همه چیز رو تحت تأثیر قرار میده، از ریزترین جزئیات زندگی روزمره مون گرفته تا بزرگ ترین تصمیمات جمعی.

• شکل دهی هویت: فرهنگ اول از همه هویت ما رو می سازه. ما کی هستیم؟ ایرانی؟ کرد؟ لر؟ ترک؟ اصفهانی؟ همه اینا با فرهنگ و تعلقات فرهنگی ما گره خورده.
• هنجارسازی و کنترل اجتماعی: قوانین نانوشته ای که تو جامعه وجود دارن و به ما میگن چی درسته و چی غلط، همون هنجارهای فرهنگی هستن. اینا مثل یه جور چراغ راهنما عمل می کنن که رفتار اجتماعی ما رو کنترل می کنن. مثلاً احترام به بزرگ تر، نریختن زباله تو خیابون، یا حتی صف بستن برای خرید، همه شون هنجارهای فرهنگی هستن.
• تأثیر بر اقتصاد و مصرف: فرهنگ کار، فرهنگ پس انداز یا مصرف گرایی، همه اینا تو فرهنگ یه جامعه ریشه دارن. مثلاً بعضی فرهنگ ها خیلی اهل پس انداز هستن، در حالی که بعضی دیگه بیشتر تمایل به مصرف دارن.
• تأثیر بر سیاست و مشارکت مدنی: فرهنگ سیاسی یه جامعه مشخص می کنه که مردم چقدر به نهادها اعتماد دارن، چقدر تو انتخابات شرکت می کنن یا چقدر حاضرن برای حقوقشون بجنگن. مثلاً تو یه فرهنگ ممکنه مشارکت مدنی بالا باشه، تو یه فرهنگ دیگه نه.
• تأثیر بر سلامت و بهداشت: باورهای ما درباره بیماری ها، شیوه های درمان، طب سنتی در کنار طب مدرن، همه شون تحت تأثیر فرهنگ هستن. حتی نگاه به جسم و روح و ارتباط این دو با هم، تو فرهنگ های مختلف، متفاوته.
• تأثیر بر آموزش و یادگیری: اینکه چطور تربیت میشیم، چه چیزهایی رو یاد می گیریم، و اصلاً چه ارزشی برای دانش قائلیم، همه اینا ریشه های فرهنگی دارن.
• تأثیر بر هنر و خلاقیت: هنر، همون آیینه ایه که ارزش ها و نگرش های فرهنگی رو بازتاب میده. شعر، موسیقی، نقاشی، سینما، همه شون زبان فرهنگن.

جامعه، چطور فرهنگ رو تغییر میده و از نو می سازه؟

همون طور که گفتیم، این رابطه دوطرفه ست. جامعه هم بیکار نمیشینه و دائم فرهنگ رو تحت تأثیر قرار میده و گاهی هم اون رو از پایه تغییر میده.

• تغییرات جمعیتی و مهاجرت: وقتی ترکیب جمعیتی یه منطقه عوض میشه، مثلاً کلی مهاجر با فرهنگ های مختلف میان، ناخودآگاه فرهنگ اصلی هم دچار تغییر و تحول میشه. یه جورایی فرهنگ ها با هم قاطی میشن و یه چیز جدید به وجود میاد.
• شهرنشینی و صنعتی شدن: زندگی شهری و صنعتی شدن، سبک زندگی، ارزش ها و ساختارهای اجتماعی رو حسابی دگرگون کرده. دیگه خبری از زندگی سنتی و روابط گرم تو کوچه پس کوچه های قدیمی نیست؛ جای خودش رو به آپارتمان نشینی و روابط کمتر عمیق داده.

پای فناوری و رسانه های اجتماعی وسط: انقلاب فرهنگی دیجیتال!

فناوری های جدید و رسانه های اجتماعی، مثل بمب ساعتی عمل کردن و سرعت تغییرات فرهنگی رو چندین برابر کردن. الان دیگه مرزها کمرنگ شدن و اطلاعات تو یه چشم به هم زدن از این سر دنیا به اون سر دنیا میره. اینستاگرام، تلگرام، واتساپ، همه شون یه جوری دارن فرهنگ ما رو شکل میدن؛ از اینکه چی می پوشیم و چی می خوریم، تا اینکه چطور فکر می کنیم و چه چیزی رو دنبال می کنیم. مثلاً تو جامعه خودمون دیدیم که چطور شبکه های اجتماعی روی سبک زندگی، نوع پوشش و حتی حرف زدن مردم تأثیر گذاشتن.

جهانی شدن و تغییرات عجیب فرهنگی

پدیده جهانی شدن هم که دیگه حرفش رو نزنید. همه دنیا شده یه دهکده کوچک. همگرایی فرهنگی یعنی همه شبیه هم میشن و واگرایی فرهنگی یعنی هر فرهنگ سعی می کنه اصالت خودش رو حفظ کنه و در برابر این همگرایی مقاومت کنه. این یه کشمکش دائمیه که هر روز بیشتر خودش رو نشون میده.

بحران ها و رویدادهای پیش بینی نشده: آزمونی برای فرهنگ و اجتماع

بعضی وقتا یه اتفاقاتی میفته که اصلاً انتظارشون رو نداریم؛ مثل یه پاندمی جهانی مثل کرونا، یا یه بلای طبیعی مثل زلزله. این بحران ها مثل یه تلنگر عمل می کنن و باعث میشن خیلی از عادت ها و رفتارهای اجتماعی ما تغییر کنه. مثلاً تو دوره کرونا، دیدیم که چطور آداب معاشرت، خرید، آموزش و حتی کار کردن ما دگرگون شد و یه سری هنجارهای جدید (مثل زدن ماسک یا رعایت فاصله اجتماعی) وارد فرهنگمون شد.

ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی (ATAF): چرا و چطور؟

حالا که فهمیدیم فرهنگ و اجتماع چطور روی هم اثر میذارن و این تأثیرات چقدر مهم هستن، میرسیم به بحث ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی یا همون ATAF. این روش، ابزاریه برای اینکه قبل از اینکه یه پروژه بزرگ، یه برنامه توسعه ای، یا حتی یه سیاست جدید رو اجرا کنیم، بتونیم پیامدهای فرهنگی و اجتماعی اون رو شناسایی کنیم و مدیریتشون کنیم.

ATAF چی هست و چرا اینقدر مهمه؟

ATAF به طور خلاصه یعنی شناسایی، پیش بینی، تحلیل، مدیریت و نظارت بر تمام پیامدهای اجتماعی و فرهنگی یه برنامه یا پروژه. فکر کنید یه سد بزرگ می خوایم بسازیم؛ خب این سد فقط روی محیط زیست اثر نمیذاره، بلکه زندگی مردم روستاهای اطراف رو هم عوض می کنه: شاید شغلشون رو از دست بدن، شاید مجبور بشن کوچ کنن، شاید آداب و رسومشون تغییر کنه. ATAF دقیقاً میاد این چیزها رو بررسی می کنه.

حالا چرا ATAF اینقدر ضروریه؟

• کاهش ریسک: اگه بدونیم یه پروژه چه عواقب منفی اجتماعی و فرهنگی داره، میتونیم از همون اول جلوی اونا رو بگیریم یا حداقل اثرشون رو کم کنیم.
• افزایش پذیرش عمومی: وقتی مردم حس کنن صدای اونا شنیده میشه و تأثیر پروژه روی زندگیشون بررسی شده، همکاری بیشتری می کنن و پروژه هم راحت تر پیش میره.
• دستیابی به توسعه پایدار: توسعه ای پایدار و همه جانبه ست که فقط به اقتصاد و محیط زیست فکر نکنه؛ بلکه ابعاد اجتماعی و فرهنگی رو هم در نظر بگیره.
• عدالت اجتماعی: ATAF کمک می کنه که هیچ گروهی زیر پای پروژه های توسعه ای له نشه و عدالت بیشتری تو تقسیم منافع و مضرات وجود داشته باشه.

شاید شنیده باشید که کنار ATAF، چیزهای دیگه ای مثل EIA (ارزیابی تأثیرات زیست محیطی)، CIA (ارزیابی تأثیرات فرهنگی) و SIA (ارزیابی تأثیرات اجتماعی) هم وجود دارن. در واقع ATAF یه رویکرد جامع تریه که هم تأثیرات اجتماعی و هم فرهنگی رو با هم می بینه و دیگه مثل قدیم فقط یکی رو زیرمجموعه اون یکی قرار نمیده. این نشون میده که چقدر دیدگاه ما به توسعه، وسیع تر و انسانی تر شده.

از کجا شروع شد؟ یه سفر کوتاه به تاریخچه ATAF

فکر ارزیابی تأثیرات اجتماعی چیز جدیدی نیست. اوایل قرن بیستم، یه سری ایده های اولیه شکل گرفت، اما تثبیت و رسمیت پیدا کردنش برمی گرده به دهه ۱۹۷۰ و قوانین زیست محیطی تو آمریکا. یه نمونه خیلی معروفش مربوط به خط لوله مکنزی تو کانادا بود. اونجا قاضی «تی. آر. برگر» یه تحقیق مفصل انجام داد تا ببینه ساخت این خط لوله چه تأثیری روی زندگی بومی ها و فرهنگ اسکیموها میذاره. نتیجه این شد که اجازه اجرای پروژه صادر نشد؛ این اولین باری بود که یه پروژه به خاطر تأثیرات اجتماعیش متوقف شد!

بعدها، سازمان هایی مثل انجمن بین المللی ارزیابی تأثیر (IAIA) در سال ۱۹۸۱ تأسیس شدن. این انجمن یه جورایی محفلی شد برای همه کسایی که دغدغه ارزیابی تأثیر پروژه ها رو داشتن، چه محیط زیستی، چه اجتماعی. این انجمن با انتشار نشریات و برگزاری کنفرانس ها، حسابی به توسعه نظریه ها و روش های ATAF کمک کرد و الان بیش از ۲۵۰۰ عضو از ۱۰۰ کشور دنیا داره.

وضعیت ATAF تو ایران خودمون چطوره؟

تو ایران هم اهمیت ATAF کم کم درک شد. تو سیاست های کلی برنامه پنجم و ششم توسعه کشور، روی لزوم «تهیه پیوست فرهنگی و اجتماعی» برای طرح های بزرگ و مهم تأکید شد. یعنی هر پروژه مهمی که می خواد اجرا بشه، باید اول ببینه چه تأثیری روی فرهنگ و اجتماع مردم میذاره.

از سال ۱۳۸۶، شورای اسلامی شهر تهران یه مصوبه مهم گذروند که بر اساس اون، شهرداری تهران مکلف شد برای همه پروژه های عمرانی خودش، مطالعات ارزیابی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی رو انجام بده. در ابتدا این مطالعات رو «ارزیابی تأثیر اجتماعی (اتا)» می گفتن، ولی از سال ۱۳۹۱، اسمش عوض شد به «ارزیابی تأثیر اجتماعی و فرهنگی (اتاف)» تا ابعاد فرهنگی رو هم در بر بگیره.

البته، اولش خیلی ها حتی تو خود شهرداری هم نمیدونستن «پیوست اجتماعی و فرهنگی» دقیقاً یعنی چی و چطور باید این مطالعات رو انجام بدن. ولی کم کم با تلاش متخصص ها و جامعه شناس ها، ادبیات و مفاهیم ATAF تو ایران گسترش پیدا کرد. الان نه تنها تو تهران، بلکه تو خیلی از شهرهای دیگه هم برای پروژه های عمرانیشون این مطالعات رو انجام میدن. مثلاً ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی شرکت فولاد مبارکه اصفهان روی زندگی مردم منطقه اطراف، یکی از همین نمونه های عملیه که تو ایران انجام شده و اهمیت این موضوع رو نشون میده.

مراحل عملی انجام یه ATAF درست و حسابی

انجام یه ATAF موفق، مثل پیمودن یه مسیر با برنامه قبلیه. باید مرحله به مرحله پیش رفت تا هیچ چیز از قلم نیفته. اینجا یه راهنمای گام به گام برای انجام یه ATAF مؤثر رو با هم مرور می کنیم:

1. غربالگری و تعیین محدوده (Screening & Scoping):

   اول از همه باید دید آیا اصلاً این پروژه به ATAF نیاز داره یا نه. بعد از اون، باید مشخص کنیم که این ارزیابی قراره چه محدوده ای رو پوشش بده؟ یعنی تأثیرات روی چه گروه هایی از مردم و تو چه مناطق جغرافیایی ای بررسی بشه. مثلاً اگه یه جاده قراره ساخته بشه، فقط روستاهای کنار جاده مد نظرن یا حتی شهرهای دورتر هم ممکنه تحت تأثیر قرار بگیرن؟

2. شناسایی ذینفعان و جمع آوری اطلاعات پایه:

   تو این مرحله باید دقیقاً مشخص کنیم که چه گروه هایی از مردم (مثل کشاورزان، بازاری ها، زنان، کودکان، سالمندان، اقوام مختلف) ممکنه تحت تأثیر پروژه قرار بگیرن. بعدش باید کلی اطلاعات درباره این گروه ها و وضعیت فعلی جامعه جمع آوری کنیم. این اطلاعات شامل آمار جمعیتی، وضعیت اقتصادی، آداب و رسوم، باورها و حتی سبک زندگی مردم میشه. این اطلاعات رو میشه هم به صورت کمی (مثل آمار و ارقام) و هم کیفی (مثل مصاحبه و مشاهده) جمع آوری کرد.

3. پیش بینی و تحلیل تأثیرات:

   حالا وقتشه که با توجه به اطلاعاتی که جمع کردیم، پیش بینی کنیم پروژه چه پیامدهایی میتونه داشته باشه. این پیامدها میتونن مثبت یا منفی باشن، مستقیم یا غیرمستقیم، و تو کوتاه مدت یا بلندمدت خودشون رو نشون بدن. مثلاً ساخت یه کارخونه جدید ممکنه باعث ایجاد شغل بشه (تأثیر مثبت) اما در عین حال آلودگی هم ایجاد کنه (تأثیر منفی) یا سبک زندگی مردم رو به سمت صنعتی شدن ببره (تأثیر فرهنگی).

4. طراحی راهکارهای کاهش/جبران و تقویت کننده:

   اگه تأثیرات منفی ای شناسایی شد، باید راهکارهایی برای کم کردن اونا یا جبرانشون پیدا کنیم. مثلاً اگه پروژه ای باعث جابجایی روستاییان میشه، باید برای اسکان و شغل جدیدشون فکری کرد. در کنارش، باید ببینیم چطور میشه تأثیرات مثبت پروژه رو بیشتر و تقویتش کنیم. مثلاً اگه یه پروژه گردشگری میتونه باعث رونق اقتصاد محلی بشه، چطور میشه این رونق رو پایدارتر و گسترده تر کرد؟

5. پایش و ارزیابی:

   کار به همین جا ختم نمیشه. بعد از اجرای پروژه هم باید مدام حواسمون باشه که آیا راهکارهایی که پیش بینی کردیم، دارن درست اجرا میشن و آیا واقعاً مؤثر هستن؟ این مرحله به ما کمک می کنه که از درس های گذشته یاد بگیریم و تو پروژه های بعدی بهتر عمل کنیم.

6. گزارش دهی و اطلاع رسانی:

   تمام این مراحل و نتایجشون باید تو یه گزارش شفاف و قابل فهم مستند بشن. این گزارش باید در اختیار همه ذینفعان، از مسئولین گرفته تا مردم عادی، قرار بگیره تا همه در جریان باشن.

این مراحل نشون میده که ATAF یه فرایند جامع و پیوسته ست که از همون ابتدای ایده پردازی یه پروژه شروع میشه و تا مدت ها بعد از اجراش ادامه پیدا می کنه.

کجاها ATAF به دردمون می خوره؟ (چندتا مثال از دنیای واقعی)

ATAF فقط برای پروژه های خیلی بزرگ نیست، هر جا که قراره یه تغییر اساسی تو زندگی آدما ایجاد بشه، به دردمون می خوره. بیایید چندتا مثال عملی رو با هم مرور کنیم:

• پروژه های زیربنایی: ساخت سد، راه آهن، اتوبان، یا شهرک های جدید، همه شون به طور مستقیم روی زندگی مردم اطراف اثر میذارن. ممکنه باعث جابجایی روستاها، تغییر کشاورزی یا حتی از بین رفتن مشاغل سنتی بشن. ATAF این تأثیرات رو بررسی می کنه.
• صنایع بزرگ: احداث یه پالایشگاه، یه کارخونه فولاد (مثل فولاد مبارکه) یا هر صنعت بزرگ دیگه، علاوه بر تأثیرات زیست محیطی، میتونه روی اشتغال، سبک زندگی، و حتی فرهنگ کار و مصرف مردم منطقه تأثیرگذار باشه.
• توسعه گردشگری: اگه قراره یه منطقه رو تبدیل به قطب گردشگری کنیم، باید حواسمون باشه که این کار چه تأثیری روی فرهنگ بومی، آداب و رسوم محلی و حتی هویت مردم اونجا میذاره. ممکنه باعث تغییرات مثبت مثل رشد اقتصادی بشه، اما ممکنه ارزش های سنتی رو هم به خطر بندازه.
• سیاست های اجتماعی: فقط پروژه های عمرانی نیستن که تأثیر دارن. حتی سیاست های دولتی مثل طرح های مسکن، برنامه های رفاهی یا تغییرات تو سیستم آموزشی هم میتونن تأثیرات فرهنگی و اجتماعی عمیقی داشته باشن.
• تغییرات اقلیمی: شاید باورش سخت باشه، ولی حتی تغییرات آب و هوایی هم تأثیرات اجتماعی و فرهنگی دارن. مثلاً کمبود آب میتونه باعث مهاجرت مردم از روستاها به شهرها بشه و این خودش کلی تغییر اجتماعی و فرهنگی به دنبال داره.

انسان نه تنها سازنده فرهنگ است، بلکه خودش نیز تا حدود زیادی محصول فرهنگی است که می سازد. محیط فرهنگی جامعه احتمالاً عمیق ترین، پردامنه ترین و بلندترین تأثیر را بر رفتار اجتماعی اکثریت اعضای جامعه می گذارد.

حرف آخر: آینده ای پایدار با درک تأثیرات فرهنگی و اجتماعی

تا اینجا فهمیدیم که تأثیرات فرهنگی و اجتماعی چقدر مهم و پیچیده هستن. فرهنگ و اجتماع مثل دو تا چرخ دنده بزرگ تو سیستم زندگی ما هستن که همیشه دارن با هم کار می کنن و همدیگه رو جلو می برن یا عقب می کشن. نادیده گرفتن این تأثیرات، مثل اینه که چشم بسته تو جاده رانندگی کنیم. دیر یا زود، به مشکل میخوریم و اون وقت جبرانش خیلی سخت تر و پرهزینه تر میشه.

مدیریت این تأثیرات، یه جورایی ستون فقرات توسعه پایدار رو تشکیل میده. توسعه ای موفقیت آمیزه که هم به جیب مردم فکر کنه، هم به طبیعت، و هم به روح و فرهنگشون. این کار نیاز به یه نگاه میان رشته ای داره؛ یعنی باید جامعه شناس، اقتصاددان، مهندس، محیط زیست شناس، و حتی مردم عادی، همه و همه دست به دست هم بدن و با مشارکت و همکاری، راه حل پیدا کنن. باید همیشه یه قدم جلوتر رو ببینیم و پیامدهای بلندمدت تصمیماتمون رو پیش بینی کنیم.

حالا که از اهمیت این موضوع آگاه شدیم، بیایید هر کدوممون به نوبه خودمون، چه به عنوان یک فرد، چه به عنوان یک مسئول، یا حتی یه دانشجوی علاقه مند، برای درک عمیق تر و مدیریت بهتر این تأثیرات تلاش کنیم. آینده ای که برای خودمون و نسل های بعد می سازیم، بستگی به این داره که چقدر آگاهانه و مسئولانه با این رقص همیشگی فرهنگ و اجتماع برخورد کنیم. یادمون باشه، ما یه سرمایه عظیم فرهنگی و اجتماعی داریم که باید قدرش رو بدونیم و ازش محافظت کنیم، چون این سرمایه از هر پول و مادیاتی باارزش تره.