بزرگ ترین چالش های اکوتوریسم چیست؟

اکوتوریسم، این سفر سبز و مسئولانه، با همه زیبایی ها و هدف های قشنگش، مثل هر فعالیت دیگه تو این دنیا، چالش های خودش رو داره. این چالش ها که می تونن هم زیست محیطی باشن و هم اجتماعی و اقتصادی، اجازه نمیدن این نوع گردشگری به اون شکلی که باید و شاید رشد کنه و فوایدش رو کامل نشون بده. اگه خوب این چالش ها رو نشناسیم، ممکنه خود اکوتوریسم، به جای کمک به طبیعت، بهش آسیب بزنه.

خب، راستش رو بخواید، وقتی صحبت از اکوتوریسم یا همون بوم گردی میشه، اولین چیزی که به ذهن خیلی از ما میاد، تصاویری از طبیعت بکر، آرامش و دور شدن از هیاهوی شهره. اما داستان همیشه به همین سادگی و قشنگی نیست. اکوتوریسم که هدفش یه جور سفر مسئولانه ست، جایی که هم از طبیعت لذت می بری و هم به حفظش کمک می کنی، در عمل با موانع و مشکلات ریز و درشتی روبروئه که اگه بهشون بی توجه باشیم، ممکنه همین حرکت خوب، خودش تبدیل به یه تهدید برای همون طبیعت بشه که قرار بود ازش محافظت کنه. بیاین با هم یه نگاه عمیق تر به این چالش ها بندازیم؛ چالش هایی که نه فقط تو ایران، که تو کل دنیا گریبان گیر این صنعت هستن و جلوی پایداریش رو می گیرن.

چالش های زیست محیطی: ردپای سنگین بر طبیعت بکر

وقتی می ریم دل طبیعت، انتظار داریم همه چیز بکر و دست نخورده باشه. اما گاهی همین سفر ما، ناخواسته یه رد پای سنگین روی همین بکر بودن می ذاره. اینجاست که چالش های زیست محیطی اکوتوریسم خودشون رو نشون میدن.

تخریب و آلودگی محیط زیست

یکی از بزرگترین مشکلات، تولید زباله و پسمانده. فرض کنید رفتیم یه جای قشنگ تو جنگل، ولی چون زیرساخت درستی برای جمع آوری زباله نیست یا خود ما حواس مون نیست و زباله ها رو برمی گردونیم، محیط به سرعت آلوده میشه. بطری های پلاستیکی، بسته های خوراکی و ته سیگارها، همه میشن یه زخم بزرگ رو تن طبیعت. همینطور پساب های اقامتگاه ها یا حتی سرویس های بهداشتی نامناسب تو دل طبیعت، میتونه آب و خاک رو آلوده کنه و فرسایش خاک رو هم بیشتر کنه.

آلودگی صوتی و نوری هم کم نیست. فکر کنید تو یه شب آروم و پرستاره تو کویر، یهو صدای موزیک بلند یه گروه میاد یا نور چراغ های ماشین ها آرامش شب رو به هم می زنه. این صدا و نور، روی حیات وحش اون منطقه اثر مستقیم میذاره و تعادل اکولوژیکیشون رو بهم می زنه. ساخت و سازهای بی رویه، چه برای اقامتگاه باشه چه جاده سازی، و تردد ماشین ها تو مناطق حساس، همشون میتونن به تخریب زیستگاه های اصلی گیاهان و جانوران منجر بشن.

فشار بر منابع طبیعی

همین که تعداد زیادی آدم تو یه منطقه طبیعی جمع میشن، مصرف آب و انرژی هم میره بالا. اقامتگاه ها، رستوران ها و حتی خود گردشگرها برای حمام یا آشپزی، آب زیادی مصرف می کنن. اگه این مصرف کنترل نشه یا از منابع تجدیدپذیر استفاده نشه، فشار زیادی به منابع آبی و انرژی منطقه میاد. گاهی وقتا هم برداشت بی رویه از گیاهان بومی یا حتی کندن چوب برای آتیش، میتونه به منابع طبیعی ضربه بزنه.

توریسم بیش از حد (Overtourism)

این یکی یه معضل جهانیه! وقتی یه منطقه اینقدر معروف میشه و همه هجوم میارن سمتش، از ظرفیت برد اون منطقه بیشتر میشه و اون بکر بودن و آرامشش از بین میره. تجربه اصیل اکوتوریسم هم که قرار بود یه چیز خاص باشه، دیگه اون معنی رو نمیده. تصور کنید یه آبشار زیبا که قبلاً خلوت بوده، حالا پر از جمعیت شده و عملاً دیگه نمیشه از طبیعتش لذت برد. این توریسم بی رویه، خودش عامل اصلی خیلی از تخریب هاست.

چالش های ناشی از تغییرات اقلیمی

خشکسالی، سیل، آتش سوزی های گسترده جنگل ها؛ این ها نتایج مستقیم تغییرات اقلیمی هستن که روی مقاصد اکوتوریسم اثر میذارن و گاهی کلاً یه منطقه رو از بین می برن. علاوه بر این، خود سفر کردن هم ردپای کربنی داره. پروازها، سفرهای طولانی با ماشین و اتوبوس، همشون گازهای گلخانه ای تولید می کنن که به گرمایش زمین کمک می کنه. این یه دور باطله که باید براش فکری کرد.

چالش های اجتماعی-فرهنگی: تقابل توسعه و اصالت

اکوتوریسم قرار بود به جوامع محلی کمک کنه، ولی گاهی همین کمک، خودش تبدیل به یه مشکل میشه و اصالت زندگی مردم رو تحت تأثیر قرار میده.

تأثیر بر جوامع محلی

گاهی اوقات، برای جذب گردشگر، فرهنگ و سنت های مردم بومی زیادی تجاری سازی میشه. مثلاً رقص ها یا مراسم سنتی که قبلاً یه معنی خاص داشتن، حالا فقط برای نمایش و پول درآوردن اجرا میشن و اصالتشون رو از دست میدن. مردم محلی هم اگه حس کنن منافع اقتصادی ناعادلانه توزیع میشه، ناراضی میشن. شاید سرمایه گذارای بزرگ بیان و سود اصلی رو ببرن، ولی مردم بومی فقط یه درآمد ناچیز داشته باشن. این وضعیت میتونه باعث افزایش هزینه های زندگی تو منطقه بشه و حتی بومی ها نتونن تو زادگاه خودشون زندگی کنن و مجبور به مهاجرت بشن. ساختار اجتماعی قدیمی و ارزش های سنتی هم ممکنه تحت تأثیر فرهنگ گردشگرها، تغییر کنن.

مشارکت ناکافی و توانمندسازی جوامع

یکی از اصول اکوتوریسم، مشارکت مردم بومی تو برنامه ریزی و تصمیم گیری هاست. اما متاسفانه خیلی وقتا این اتفاق نمیفته. تصمیم ها رو از بالا میگیرن و مردم محلی فقط مجری هستن. این باعث میشه حس تعلق به پروژه و حفاظت از منطقه کمتر بشه. اگه جامعه محلی نتونه از این طریق توانمند بشه و به سرمایه گذارای خارجی وابسته باشه، اکوتوریسم براشون یه فرصت پایدار نخواهد بود.

مسائل اخلاقی و امنیتی

متاسفانه تو بعضی جاها، حیوانات رو برای جذب گردشگر بهشون آموزش میدن تا کارهای نمایشی انجام بدن یا حتی تو شرایط نامناسب نگهشون میدارن که این اصلا اخلاقی نیست و به طبیعت و حیات وحش آسیب میزنه. از طرفی، مناطق طبیعی و بکر معمولاً تو نقاط دورافتاده هستن که مسائل امنیتی برای گردشگرها و حتی مردم محلی میتونه مطرح بشه. نبود نیروهای امدادی کافی یا آگاهی نداشتن از خطرات محیطی، میتونه به حوادث ناگوار منجر بشه.

چالش های اقتصادی: توازن شکننده سود و پایداری

پول و سود لازمه رشد هر صنعتیه، ولی تو اکوتوریسم، پیدا کردن تعادل بین سودآوری و پایداری، یه چالش بزرگ و حساسه.

وابستگی اقتصادی و آسیب پذیری

اگه یه منطقه فقط روی درآمد اکوتوریسم حساب باز کنه، خیلی آسیب پذیر میشه. یه بحران مثل سیل، زلزله، بیماری های همه گیر یا حتی تغییرات سیاسی، میتونه کل اون منطقه رو از نظر اقتصادی فلج کنه. باید تنوع اقتصادی وجود داشته باشه تا مردم فقط به یه منبع درآمد وابسته نباشن. این وابستگی، خودش یه ریسک بزرگه.

توزیع ناعادلانه منافع اقتصادی

همونطور که قبلاً گفتم، گاهی سود اصلی اکوتوریسم به جیب شرکت های بزرگ یا کسایی میره که اصلاً بومی اون منطقه نیستن. در نتیجه، مردم محلی و کسب وکارهای کوچیک، درآمد پایداری ندارن و همین باعث نارضایتی و بی انگیزگی برای همکاری میشه. این «توزیع ناعادلانه» یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت اکوتوریسم پایدار تو خیلی از مناطق دنیاست.

تأمین مالی و سرمایه گذاری

توسعه زیرساخت های دوستدار محیط زیست، پروژه های حفاظتی، آموزش و فرهنگ سازی، همه شون پول میخوان. اما متاسفانه تو خیلی از مناطق، بودجه کافی برای این کارها نیست. جذب سرمایه گذاری، اون هم تو مناطق دورافتاده یا حفاظت شده که ممکنه ریسک بیشتری داشته باشه، کار آسونی نیست. همین کمبود بودجه، باعث میشه خیلی از ایده های خوب روی کاغذ بمونن و عملی نشن.

اکوتوریسم، اگه درست مدیریت نشه، میتونه خودش یه بلای جدید برای طبیعت و فرهنگ مردم بومی باشه؛ درست مثل همون بیماری که قرار بود درمانش کنه.

چالش های مدیریتی و زیرساختی: نیاز به برنامه ریزی جامع

تصمیم گیری های اشتباه، نبود امکانات و آموزش کافی، میتونه کل سیستم اکوتوریسم رو مختل کنه.

برنامه ریزی و حکمرانی ناکارآمد

یکی از اساسی ترین مشکلات، نبود یه طرح جامع و ملی برای توسعه پایدار اکوتوریسم تو کشورمون و حتی تو خیلی از نقاط دنیاست. هر ارگانی ساز خودش رو میزنه و هماهنگی بین سازمان های دولتی مثل گردشگری، محیط زیست، میراث فرهنگی و حتی خود جوامع محلی، اصلا خوب نیست. همین ناهماهنگی باعث میشه خیلی از طرح ها ناقص بمونن یا اصلا اجرا نشن. ضعیف بودن نظارت و اجرای قوانین هم به این مشکلات دامن میزنه؛ مثل فعالیت تورهای غیرمجاز و غیرمتخصص که هر کاری دلشون میخواد می کنن و کسی هم جلودارشون نیست.

فقدان زیرساخت های مناسب

مناطق اکوتوریستی معمولاً دور از شهر هستن و زیرساخت های ضعیفی دارن. راه های دسترسی مناسب کمه، اقامتگاه های دوستدار محیط زیست به تعداد کافی نیستن و سرویس های بهداشتی سالم و بهداشتی هم که جای خود دارن. تازه، نبود سیستم های مدیریت پسماند و انرژی های تجدیدپذیر هم مشکل رو دوچندان میکنه. تو طبیعت، همیشه احتمال حوادث هست، پس وجود امکانات امداد و نجات هم خیلی واجبه که متاسفانه تو خیلی جاها این امکانات فراهم نیست.

ضعف در آموزش و آگاهی بخشی

یه راهنمای اکوتوریسم خوب، باید هم تخصص محیط زیستی داشته باشه، هم فرهنگی و هم مهارت مدیریت گروه. اما متاسفانه تعداد راهنمایان متخصص و آموزش دیده تو کشورمون کمه. از طرفی، خود گردشگرها هم خیلی وقتا از اصول توریسم مسئولانه خبر ندارن و بدون اینکه بدونن چقدر مهمه که به طبیعت و مردم محلی احترام بذارن، رفتار میکنن. جوامع محلی هم باید آموزش ببینن که ارزش های طبیعی و فرهنگی منطقه شون چیه و چطور باید ازش محافظت کنن. وقتی این آگاهی نباشه، چطور میشه انتظار داشت همه مسئولانه عمل کنن؟

قوانین و مقررات

گاهی اوقات، یا قوانین حمایتی قوی و جامعی برای اکوتوریسم وجود نداره یا اگه هست، خوب اجرا نمیشه. مثلاً تورهای غیرمجاز به راحتی فعالیت میکنن و با تخریب و بی مسئولیتی، وجهه اکوتوریسم رو خراب میکنن. از اون طرف، گاهی هم مقررات زیادی دست و پاگیره و فعالان بخش خصوصی رو از سرمایه گذاری و توسعه دلسرد میکنه. این وسط، یه تعادل بین حفاظت و توسعه لازمه که متاسفانه تو سیستم قانون گذاری ما کمتر دیده میشه.

چالش های اکوتوریسم در ایران: نگاهی نزدیک تر

حالا که چالش های کلی اکوتوریسم رو بررسی کردیم، بیاین یه ذره هم به وضعیت خودمون تو ایران نگاه کنیم. راستش رو بخواید، خیلی از این چالش هایی که گفتیم، تو ایران پررنگ تر هم هستن و برای همین کار رو یه کم سخت تر می کنن.

ایران، با اون همه تنوع اقلیمی بی نظیرش، از کویر و جنگل گرفته تا کوه و دریا، یه بهشت واقعی برای اکوتوریسم محسوب میشه. واقعاً کم کشوری تو دنیا پیدا می کنید که تو یه روز بتونید هم برف بازی کنید و هم تو دل کویر آفتاب بگیرید. اما با همه این پتانسیل ها، راه زیادی داریم تا به یه مقصد اکوتوریستی در سطح جهانی تبدیل بشیم. چالش های کلی که تو بخش های قبلی گفتیم، تو ایران ریشه های عمیق تری دارن.

ضعف حکمرانی و برنامه ریزی جامع

همونطور که تو رقبا هم بهش اشاره شده بود، بحث حکمرانی و مدیریت نامطلوب، شاید مهمترین گره کور ما باشه. تو ایران، هنوز یه طرح جامع ملی و محلی برای توسعه اکوتوریسم نداریم. هر ارگان و سازمانی، یه گوشه ای رو گرفته و کار خودش رو می کنه و هیچ هماهنگی بین محیط زیست، میراث فرهنگی، گردشگری و جوامع محلی دیده نمیشه. انگار هرکی برای خودش یه جزیره جداگونه ست. نتیجه این میشه که برنامه ریزی ها ناقصن، اجراشون با مشکل روبروئه و نظارت درستی هم روی فعالیت ها نیست. به قول معروف، «هر کسی از ظن خود شد یار من». این نبود هماهنگی، جلوی یه رشد پایدار و هدفمند رو میگیره.

مثلاً، بحث مالیات بر آلودگی های زیست محیطی که تو دنیا یه روش رایجه، تو ایران یا اصلا وجود نداره یا اگه هم هست، خوب اجرا نمیشه. این یعنی آلوده کننده ها خیلی راحت بدون اینکه هزینه زیادی بدن، به محیط زیست آسیب میزنن. اولویت پایین طرح های توسعه اکوتوریسم تو برنامه های کلان کشور و نبود استراتژی های درست برای تبلیغ و جذب گردشگر مسئولانه هم از همین مشکلات نشأت میگیره.

مشکلات زیرساختی و امکانات

بسیاری از مناطق بکر و زیبای ما، جاده های دسترسی مناسبی ندارن. اقامتگاه های بوم گردی که ساخته میشن، گاهی استانداردهای لازم رو ندارن یا از نظر مدیریت پسماند و انرژی های تجدیدپذیر، ضعیف عمل می کنن. تصورش رو بکنید که تو یه منطقه دورافتاده نیاز به امداد و نجات پیدا کنید؛ چقدر امکانات برای این کار وجود داره؟ نبود نقشه و تابلوی راهنما، بروشورهای اطلاعاتی، سیستم های ارتباطی پایدار و حتی سرویس های بهداشتی استاندارد، از جمله مشکلات همیشگی ما تو مناطق طبیعیه. همه اینا باعث میشه که هم تجربه سفر برای گردشگر سخت بشه و هم فشار مضاعفی روی گروه های برگزارکننده تور بیاد.

به عنوان مثال: خیلی ها فکر می کنن چون تو تور طبیعت گردی تو هتل نمی مونن، پس باید هزینه اش کمتر از یه تور شهری باشه. غافل از اینکه تو طبیعت، فراهم کردن امکاناتی مثل سرویس بهداشتی سیار، پناهگاه، کمپ های استاندارد، غذای گرم و حتی سیستم های حمل بار (مثل قاطر برای حمل تجهیزات) خودش کلی هزینه و برنامه ریزی می خواد که تو یه سفر شهری اصلا مطرح نیست. این دیدگاه که «سفر به هر صورت، باید ارزان تمام شود»، مخصوصاً برای سفرهای داخلی، واقعاً به توسعه اکوتوریسم آسیب میزنه.

نبود آگاهی و فرهنگ سازی عمومی و تخصصی

متاسفانه هنوز فرهنگ سفر مسئولانه و احترام به طبیعت به طور کامل تو جامعه ما جا نیفتاده. خیلی از گردشگرها هنوز به راحتی زباله میریزن، به حیات وحش نزدیک میشن و به قوانین مناطق حفاظت شده بی توجهی می کنن. این ناآگاهی فقط مختص گردشگرها نیست؛ حتی بعضی از جوامع محلی هم به ارزش واقعی جاذبه های طبیعی و فرهنگی خودشون واقف نیستن و با قطع درخت، آلوده کردن چشمه ها یا شکار بی رویه، خودشون بلایی سر طبیعت میارن که منبع اصلی درآمدشون میتونه باشه. اینجا نقش آموزش و فرهنگ سازی از مدارس تا رسانه ها، خیلی پررنگ میشه. راهنمایان متخصص اکوتوریسم هم که هم دانش تئوری داشته باشن و هم تجربه عملی، کم هستن و باید تعدادشون بیشتر بشه.

فعالیت گروه های غیرمجاز و آسیب های ناشی از آن

یکی از بزرگترین دردسرهای اکوتوریسم تو ایران، فعالیت دفترها و گروه های غیرمجازه که هیچ تخصصی تو این زمینه ندارن و فقط دنبال پول درآوردنن. این گروه ها معمولاً هیچ کدوم از اصول توریسم مسئولانه رو رعایت نمی کنن، به مردم محلی هیچ سودی نمیرسونن و حتی امنیت گردشگرها رو به خطر میندازن. از اون بدتر اینکه بدون شناخت کافی از مسیرها و خطرات، وارد طبیعت میشن و به محیط زیست آسیب میزنن. چون هزینه سربار (مثل مالیات، بیمه، اجاره دفتر رسمی) رو ندارن، تورها رو با قیمت های پایین تر از شرکت های مجاز می فروشن و بازار رو خراب می کنن. اینجاست که می بینی یه شرکت رسمی و متخصص، باید با گروه هایی رقابت کنه که نه مسئولیتی دارن و نه تخصصی. این وضعیت نه تنها به اکوتوریسم، بلکه به کل صنعت گردشگری کشور ضربه میزنه.

یه نکته دیگه هم هست، تو ایران هنوز هم به اون اندازه که باید، ارزش و زیبایی طبیعت بکر خودمون رو نمیشناسیم. خیلی راحت برای تور نیم روزه کویر دبی که فقط یه تفریح سطحی داره، پول زیاد میدیم، ولی برای یه سفر چند روزه و تخصصی به کویر لوت خودمون که یکی از منحصربه فردترین جاذبه های دنیاست، دلمون نمیاد هزینه کنیم. تا وقتی این دیدگاه درست نشه، اکوتوریسم واقعی تو ایران جای خودش رو پیدا نمی کنه.

در کنار اینها، بحث قوانین و مقررات دست و پاگیر، مثل محدودیت سوخت برای خودروهای تور و یا حتی اجاره دادن منابع طبیعی (مثل مراتع و جنگل ها) برای ساخت مجموعه های تفریحی بی ضابطه، همگی به توسعه پایدار اکوتوریسم ضربه می زنن. خیلی وقتا این ساخت و سازها بدون رعایت استانداردهای زیست محیطی و بومی انجام میشه و محیط رو تخریب می کنه.

نتیجه گیری: راهی به سوی اکوتوریسم مسئولانه و پایدار

خب، تا اینجا دیدیم که اکوتوریسم، با همه جذابیت هاش، یه عالمه چالش ریز و درشت داره؛ از تخریب و آلودگی طبیعت گرفته تا مشکلات اقتصادی و فرهنگی و ضعف های مدیریتی. این چالش ها مثل یه زنجیر به هم وصلن و حل کردنشون نیازمند یه نگاه جامع و همه جانبه ست. به قول معروف، «یک دست صدا ندارد»؛ یعنی دولت، بخش خصوصی، جوامع محلی و حتی خود ما گردشگرها، همه مون باید دست به دست هم بدیم تا این رویای سبز، یعنی اکوتوریسم پایدار، به واقعیت بپیونده.

برای اینکه اکوتوریسم بتونه نقش واقعی خودش رو تو حفاظت از طبیعت و کمک به مردم محلی ایفا کنه، باید چند تا کار اساسی انجام بدیم. اول اینکه، نیازمند یه برنامه ریزی کلان و جامع تو سطح ملی هستیم؛ یه نقشه راه که همه ارگان ها و ذی نفعان بدونن دارن چیکار می کنن و چطوری باید با هم هماهنگ باشن. دوم، باید روی زیرساخت ها سرمایه گذاری کنیم؛ زیرساخت هایی که هم دوستدار محیط زیست باشن و هم امکانات لازم رو برای یه سفر امن و راحت فراهم کنن. سوم، و شاید مهمتر از همه، باید فرهنگ سازی کنیم. هم گردشگرها باید اصول سفر مسئولانه رو یاد بگیرن و هم مردم محلی به ارزش های خودشون آگاه بشن و تو برنامه ریزی ها مشارکت فعال داشته باشن.

آموزش راهنمایان متخصص، تقویت قوانین حمایتی و اجرای جدی اونها، برخورد قاطع با فعالیت های غیرمجاز و تشویق سرمایه گذاری های پایدار، همگی قدم هایی هستن که میتونن مسیر رو برای رشد اکوتوریسم هموار کنن. اکوتوریسم میتونه یه ابزار قدرتمند برای حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار باشه؛ فقط به شرطی که درست و حسابی مدیریتش کنیم. پس بیاین همه مون، هر کدوم به اندازه خودمون، یه نقش مسئولانه تو آینده این سفر سبز و زیبا داشته باشیم تا هم طبیعت رو حفظ کنیم و هم برای نسل های آینده یه میراث گرانبها بذاریم.